tripitaka_73

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 1 พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย พุทธวงศ เลม ที่ ๙ ภาคท่ี ๒ขอนอบนอมแดพ ระผมู ีพระภาคอรหันตสมั มาสัมมาสัมพุทธเจา พระองคน ั้น รัตนจงั กมนกัณฑ ทรงเนรมิตรัตนจงกรม [๑] ทาวสหมั บดีพรหม เจา โลก ประคองอัญชลี ทลู ขอพรอันยอดเยี่ยมวา หมูสัตวในโลกน้ที ่มี ีกิเลสดุจ ธุลใี นดวงตานอย ยงั มีอยู ขอทรงเอน็ ดูแสดงธรรม โปรดหมูสัตวน ้ดี ว ยเถดิ . [พระผูมพี ระภาคเจา เจา โลก ผสู งู สุดในนรชน อนั หมพู รหมผูประคองอัญชลีทูลขอวา หมปู ราชญใ น โลกน้ี ทม่ี กี ิเลสดจุ ธุลใี นดวงตานอ ยยงั มอี ยู ขอทรง เอน็ ดแู สดงธรรมโปรดหมสู ตั วนดี้ ว ยเถิด ขา แตพ ระ ผูน าํ ขอพระสุคตโปรดแสดงธรรม โปรดแสดง อมตบท โปรดแสดงธรรมเพื่ออนเุ คราะหโลกท้ังหลาย]

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 2 พระตถาคต ผูมวี ชิ ชาและจรณะพร่ังพรอ มแลวผคู งที่ ผทู รงความรุงโรจน ทรงพระวรกายสดุ ทายไมม ผี ูเ ปรยี บ ทรงเกดิ พระกรุณาในสตั วท้งั ปวง. [พระผมู พี ระภาคเจา ผูพระศาสดาทรงสดับคาํของพรหมนัน้ แลว จึงไดมพี ระพทุ ธดาํ รัสวา] ดกู อ นพรหม เราเปดประตูแหง อมตนครสําหรบัทา นแลว ขอสัตวท ่มี ีโสตจงปลอยศรทั ธาออกมาเถิดแตก อนเราเขาใจวาจะลําบากเปลา จึงไมก ลา วธรรมอันประณตี ท่คี ลอ งแคลว ในหมูมนุษย. [สมัยน้ัน พระผูมพี ระภาคเจา จอมมุนี ผูทรงอนุเคราะหเวไนยสตั วท ้ังหลาย ทรงออกจากตนอชปาลนโิ ครธ เสด็จพุทธดาํ เนินโดยลาํ ดบั ก็ถึงกรงุพาราณสี ครั้งนัน้ พระผมู ีพระภาคเจา ประทับนง่ั เหนือพุทธอาสนอ นั ประเสรฐิ นนั้ ทรงประกาศพระธรรม-จกั รคอื ทกุ ข สมทุ ยั นิโรธ มรรคอนั อดุ ม แกภ กิ ษุปญจวคั คยี . พระผูมพี ระภาคเจาประกาศพระธรรม-จักรนั้นแลว ภกิ ษปุ ญ จวคั คีย คอื โกณฑัญญะภทั ทยิ ะ วัปปะ มหานามะ และอัสสชิ ท้ังหมเู ทวดาพรหม ๑๘ โกฏิ ในครง้ั นั้น ก็ตรสั รูธรรมในการประชุมคร้งั แรก. ภิกษุปญจวัคคียท้ังหมด อันพระผมู ีพระภาคเจา พระองคน้นั ทรงแนะนําโดยธรรมปรยิ ายอ่นื ตามลาํ ดบั พรอมท้ังหมเู ทวดาพรหม ๑๘ โกฏิ ใน

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 3ครั้งนัน้ โสดาปตติผล ไดม ีในการประชุมครั้งแรกพระผูมีพระภาคเจา เสด็จพุทธดําเนนิ ถงึ กรงุ ราชคฤห.พระจอมมนุ ปี ระทบั ณ พระเวฬุวันมหาวิหาร. พระเจาพิมพสิ ารทรงสดับขา ว ก็เขา เฝา พระผมู พี ระภาคเจาทา วเธอมบี ริวารมากถงึ ๑๑ นหุต ทรงบชู าพระผูมพี ระ-ภาคเจา ดวยเทียน ธปู ของหอมและดอกไมเ ปน ตน.พระผูม ีพระภาคเจา ทรงแสดงอนุบพุ พีกถาประกอบดวยกามาทนี พในสมาคมนั้นนั่นแล จบเทศนาในครง้ั น้ันสตั ว ๘๔,๐๐๐ มพี ระราชาเปนประธาน ก็ตรสั รูธรรม. พระเจา สทุ โธทนะพระพทุ ธบิดา ทรงสดับขาว ก็ทรงสง ทตู ๙ คน พรอมดว ยบริวาร ๙,๐๐๐ คน. ทตู ท้งั ๙คน พรอมดว ยบรวิ าร ๙,๐๐๐ คน ก็บรรลพุ ระอรหตัทลู ขอบวชกะพระมนุ .ี ในท่ีสดุ กาฬุทายีอํามาตยกถ็ ือเพศภกิ ษุ พรอ มบรวิ าร ๑,๐๐๐ คน ทานจงึ ทูลอาราธนาพระผูมีพระภาคเจา . พระจอมศากยมนุ ี ทรงรบั อาราธนาแลว เสดจ็เดินทางใหญ เสด็จพุทธดาํ เนนิ มาโดยลาํ ดบั พรอมดวยภิกษุ ๒๐,๐๐๐ รปู กล็ ุถงึ กรงุ กบิลพัศด.ุ พระองคทรงทาํ ปาฏหิ ารยิ  ณ ริมฝงแมนํ้าโรหิณี. พระผูม พี ระภาคเจา จอมศากยมุนี ประทับนง่ั แสดงธรรมคอื มหาเวส-สนั ดรชาดกโปรดพระพุทธบิดา ทา มกลางบัลลงั กน น้ั .สัตว ๘๔,๐๐๐ ก็ไดตรสั รธู รรม]

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 4 พระประยรู ญาตเิ หลานี้ พรอ มท้ังเทวดา และมนษุ ยไ มร วู า พระพทุ ธเจา ผูสูงสดุ ในนรชนนเี้ ปนเชนไร กําลงั ฤทธิ์และกําลงั ปญญาเปน เชน ไร กําลังของพระพุทธเจาเปนประโยชนเ กอื้ กลู แกโลก เปนเชนไร.พระผมู พี ระภาคเจา ทรงพระดํารวิ า พระประยูรญาตเิ หลานี้ พรอมทงั้ เทวดา และมนษุ ยไมร ดู อกวา พระพุทธเจา ผูสงู สดุ ในนรชนน้ีเปนเชนน้ี กาํ ลงั ฤทธ์ิและกําลังปญ ญาเปน เชน น้ี กําลังของพระพทุ ธเจา เปนประโยชนเกือ้ กูลแกโ ลก เปนเชนน.้ี เอาเถดิ จําเราจกั แสดงกาํ ลงั ของพระพุทธเจาอนั ยอดเย่ยี ม จักเนรมติ ที่จงกรม ประดับดว ยรัตนะในนภากาศ. เทวดาภาคพืน้ ดิน เทวดาชัน้ จาตุมหาราช ชน้ัดาวดึงส ชั้นยามา ช้นั ดุสติ ชน้ั นมิ มานรดี ชนั้ ปรนิม-มิตวสวตั ดี ทง้ั เทวดาเน่อื งในหมูพ รหม ก็รา เริงพากันทาํ เสยี งกกึ กองอยา งเตม็ ท่ี. แผนดินมนษุ ยโลก พรอมทั้งเทวโลกก็สวางจาโลกนั ตรกิ นรกอนั หนาก็ปด กั้นไวไ มได ความมดื มิดกไ็ ดถ กู ขจดั ออกไป. เทวดาและมนุษยทั้งสตั วน รกตางกเ็ หน็ ปาฏิหารยิ อ นั อศั จรรย ถึงปติปราโมชอยางยิ่ง.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 5 แสงสวา งอนั โอฬารไพบูลย ไดเกิดในโลกนีพ้ รอ มท้งั เทวดา คนธรรพ มนุษย รากษส และในโลกอื่นทง้ั สอง ทั้งเบื้องบน เบอ้ื งตาํ่ ทั้งเบ้อื งขวางกวา งออกไป. พระศาสดา ผูส งู สดุ ในสัตว ผยู อดเยี่ยม ผูนําพิเศษ ไดเ ปน ผูอนั เทวดาและมนุษยบ ชู าแลว ผมู ีอานภุ าพมาก มบี ญุ ลักษณะนับรอ ย ทรงแสดงปาฏ-ิหารยิ อ ันนา อศั จรรย. [ในสมาคมนนั้ พระชนิ พทุ ธเจาผูพระศาสดาเหาะข้นึ ไปในพนื้ นภากาศ ทรงเนรมติ สิเนรบุ รรพตอันนา รืน่ รมยเปน ทจี่ งกรม. เทวดาในหมน่ื โลกธาตุ กน็ อบนอมพระตถาคตในสํานกั พระชินเจา พากนั ทาํ พทุ ธบูชา] พระองคผมู ีพระจักษุ สูงสุดในนรชนผนู ําโลกอนั เทวดาผูประเสริฐทลู วอนแลว ทรงพจิ ารณาเห็นประโยชนใ นครง้ั นั้น จึงทรงเนรมติ ทจี่ งกรม อนั ประ-ดับดว ยรัตนะทง้ั หมดสําเรจ็ ลงดว ยด.ี พระผูมีพระภาคเจาผนู าํ โลก เปน ผูชํานาญในปาฏหิ าริย ๓ คอื อิทธิปาฏหิ ารยิ  อาเทศนาปาฏิหารยิ และอนุสาสนปี าฏหิ ารยิ  จึงทรงเนรมิตที่จงกรม อันประ-ดับดวยรตั นะทั้งหมดสําเรจ็ ลงดว ยด.ี

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 6 ทรงแสดงยอดสิเนรุบรรพตในหมนื่ โลกธาตุ เปนประหนงึ่ เสาซ่งึ ต้งั อยูเ รยี งกนั เปน รัตนจงกรม ทีจ่ งกรมสาํ เรจ็ ดว ยรตนะ. พระชินเจาทรงเนรมติ ที่จงกรมเหล่อื มลาํ้ หมนื่ โลกธาตุ ท่สี องขา งพ้นื ทเ่ี ปนทองทง้ั หมด ณ รัตน-จงกรมทรงเนรมติ ไพรทีทองลวน ปดู ว ยแผนกระดานทอง เวยี นไปตามจนั ทนั คูทั้งสองขา ง. รัตนจงกรมที่ทรงเนรมติ เกลื่อนกลาดดว ยทรายแกว มณี ทรายแกวมกุ ดา สอ งแสงสวา งไปทกุ ทิศเหมือนดวงอาทิตยข ้ึน. ณ ทจ่ี งกรมนน้ั พระชนิ สัมพุทธเจา จอมปราชญผูม มี หาปรุ สิ ลักษณะ ๓๒ รงุ โรจนอยู เสด็จจงกรมเหนือทีจ่ งกรม เทวดาท้ังหมดมาประชมุ กนั โปรยดอกมณฑารพ ดอกปทมุ ดอกปาริฉัตร อนั เปน ทิพยลง ณ ทีจ่ งกรม. หมเู ทพหมืน่ โลกธาตมุ าประชมุ กัน เห็นพระผมู ีพระภาคเจา พระองคนัน้ ก็ยนิ ดรี า เรงิ บนั เทิงใจ หมอบลงนมัสการ. เทวดาช้นั ดาวดึงส ชั้นยามา ชัน้ ดุสติ เทพชนั้นมิ มานรดี เทพชนั้ ปรนิมมิตวสวตั ดี เห็นพระผนู าํ โลกกพ็ ากันดีใจ มจี ิตเบิกบาน.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 7 นาค สุบรรณ หรอื แม กนิ นร พรอ มทง้ั เทวดาคนธรรพ มนษุ ย และ รากษส พากันชมพระองคเหมอื นชมดวงจนั ทรท ขี่ ้ึนโคจรในทองนภากาศ. พรหมชน้ั อาภสั สระ ชน้ั สุภกิณหะ ชนั้ เวหปั ผละและชั้นอกนิฏฐะ พากนั ทรงผา ขาวสะอาด ยนื ประคองอัญชลโี ปรยดอกมณฑารพ ๕ สี ผสมจรุ ณจันทนโ บกผา ณ พื้นอมั พรในครงั้ นัน้ โดยเปลง อทุ านวา โอ !พระชนิ เจา ผูอนุเคราะหดว ยประโยชนเกอื้ กูลแกโ ลก. พระองคเ ปนพระศาสดา เปนยอด เปนธงเปน หลัก เปน ที่พกั ท่ีพ่ึงพาอาศยั เปนประทีป ของสตั วท ้ังหลาย เปน ผูสงู สุดแหง สตั วส องเทา . เทวดาผมู มี หทิ ธิฤทธิ์ในหมน่ื โลกธาตุ ตา งยินดีรา เริง บนั เทงิ ใจ พากนั หอ มลอ มนมสั การ. เทพบุตร เทพธิดา เล่ือมใส มีใจยินดีแลวกพ็ ากนั บชู าพระนราสภ ดวยดอกไม ๕ สี. หมเู ทพเหน็ พระองคก็เลื่อมใส มีใจยินดีพากนับูชาพระนราสภ ดวยดอกไม ๕ สี. โอ ๑ ความอัศจรรยใ นโลก ไมเคยมี นาขนลกุขนชัน ความอศั จรรยนาขนลุกขนชนั เชน น้ี เราไมเคยเห็น. เทวดาเหลานั้น น่งั อยูในภพของตนๆ เหน็อศั จรรยใ นทองฟา กพ็ ากันยนิ ดี ราเริงใหญ.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 8 เทวดาทีอ่ ยูใ นอากาศ อยทู ่ีภาคพน้ื ดิน อาศัยอยูท หี่ ญาและดาวประกายพฤกษ ก็ยินดรี าเริงบันเทงิใจ พากันประคองอญั ชลีนมสั การ. เหลา นาค ทีอ่ ายยุ ืน มบี ญุ มีฤทธมิ์ าก กพ็ ากันบันเทิงใจนมสั การ บชู าพระผสู งู สดุ ในนรชน. เพราะเห็นความอัศจรรยในทองฟา สงั คีตท้งัหลาย ก็พากันบรรเลง กลองหมุ หนงั ทง้ั หลาย ก็พากันประโคม ในอัมพรนภากาศ. เพราะเหน็ ความอัศจรรยใ นทอ งฟา สังข บัณ-เฑาะว และมโหระทึกทง้ั หลาย ก็พากนั บรรเลงในกลางหาวเปลงอทุ านวา วนั น้ี อาการขนลุกขนชนั ท่ีไมเคยมกี ็เกดิ ข้นึ แลวหนอ เราจะไดส ําเร็จประโยชนแน แลว เราไดข ณะกันแลว . เพราะไดย ิน พุทฺโธ เทพเหลา นนั้ กเ็ กิดปต ขิ ้นึ ในทันที ตา งพากันยนื ประคองอัญชลี กลาววา พทุ โฺ ธพุทโฺ ธ. หมเู ทพตางๆ ในทองฟา กพ็ ากนั ประคองอญั ชลีเปลง เสยี ง หึ หึ เสยี งสาธุ เสียงโหเ อิกองึ ลิงโลดใจ. ขบั กลอ ม ประสานเสียง บรรเลง ปรบมอื และฟอ นรํา พลางโปรยดอกมณฑารพ ๕ สี ผสมดว ยจุรณจันทน เปลง วาจาวา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 9 ขา แตพระมหาวรี ะ ดวยประการไรเลา ลกั ษณะจักรท่พี ระยคุ ลบาทของพระองค ประดับดว ยชงชัยวชริ ะ ธงประฏาก เครื่องแตง พระองคแ ละขอชา งพระองคกไ็ มม ผี ูเ สมอื นในพระรูปกาย ในศีล สมาธิปญ ญาและวมิ ุตติ ทรงเสมอกบั พระพุทธเจา ผทู ่ไี มม ผี ูเสมอ ในการประกาศพระธรรมจกั ร. กาํ ลังพระยาชา ง ๑๐ ตระกลู เปนกําลังปกติในพระกายของพระองค พระองคไมมีผูเสมอ ดวยกําลังพระวรฤทธ์ิ ในการประกาศพระธรรมจกั ร. ทา นทง้ั หลาย จงนมสั การพระผูเขา ถงึ พระคุณทกุ อยาง ผูพ รกั พรอ มดว ยองคค ณุ ครบถว น ผูเปนพระมหามุนี มีพระกรุณาเปน นาถะของโลก. พระองคค วรซึง่ การ การชม การไหว การสรรเสรญิ การนอบนอม และการบูชาทกุ อยาง. ขาแตพ ระมหาวรี ะ คนเหลาใดเหลาหนงึ่ อนัเขาควรไหวในโลก คนเหลาใดควรการไหว พระองคทรงเปน ผูประเสริฐสุด แหงคนเหลา นนั้ ท้ังหมด ผูเสมอื นพระองค ไมม .ี ทา นพระสารีบตุ ร ผมู ปี ญญามาก ผูฉลาดในสมาธิและฌาน ยืนอยทู ีเ่ ขาคชิ ฌกฏู กเ็ หน็ พระผนู าํโลก.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 10 เหน็ พระนราสภ เหมือนตน พญาสาลพฤกษทอ่ี อกดอกบานสะพร่งั เหมอื นดวงจันทรใ นทองฟาเหมอื นดวงอาทติ ย เวลาเทย่ี งวัน. เห็นพระผูนําโลก เรอื งรองดว ยพระรัศมวี าหนง่ึ เหมอื นตน ประทีปท่ลี กุ โพลงอยู เหมอื นดวงอาทิตยแ สงออ นๆ ท่ีอุทัยขน้ึ . จงึ เรยี กประชมุ ภิกษุ ๕๐๐ รปู ผูเ สรจ็ กิจแลว ผูคงที่ เปน พระขณี าสพไรมลทนิ ทันที กลาววา พระผมู พี ระภาคเจา ทรงแสดงปาฏหิ ารยิ  ชือ่โลกปสาทนะ ทําโลกใหเล่อื มใส. แมพวกเราก็จักไปถวายบังคม พระชินเจา ในท่นี ั้น. มาเถิด เราท้งั หมดจกั ไปทลู ถามพระชนิ เจา เราพบพระผนู าํ โลกแลว จักบรรเทาความสงสัย. ภิกษุเหลาน้นั เปนผูมีปญ ญา รักษาตน สํารวมอนิ ทรีย รบั คําวา สาธุ แลว ก็ถือบาตรจีวรรีบเขาไปหาพระเถระ. พระสารีบุตร ผมู ปี ญ ญามาก กบั พระขณี าสพทง้ั หลาย ผไู รมลทิน ผูฝกแลว เพราะการฝก สงู สดุเขา ไปเฝา ดวยฤทธิ.์ พระสารบี ุตร เจา คณะใหญ อันภิกษุเหลา น้ันแวดลอมแลว ลีลางาม เขา ไปเฝา ดวยฤทธิ์ ณ ทอ งนภากาศ เหมือนเทวดา.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 11 ภกิ ษุเหลา นัน้ มีมรรยาทงาม ไมไอ ไมจาม มีความเคารพ มีความยําเกรง เขาเฝาพระสมั พุทธเจาครั้นเฝา แลว ก็ดพู ระสยัมภผู นู ําโลก เหมอื นดวงอาทติ ยอ ทุ ยั ในนภากาศ เหมอื นดวงจันทรใ นทอ งฟาเห็นพระผูน ําโลก เหมอื นตนประทีปทีล่ กุ โพลง เหมือนสายฟาแลบในทอ งฟา เหมือนดวงอาทติ ยเวลาเทีย่ งวัน. ภิกษหุ มดทัง้ ๕๐๐ รปู เห็นพระผนู ําโลก ผองใสเหมอื นหว งนา้ํ เหมอื นดอกปทุมท่ีบานงาม ตางยนิ ดีราเรงิ บนั เทิงใจ พากนั ประคองอัญชลหี มอบนมัสการณ ลกั ษณะจักรของพระศาสดา. ทานพระสารบี ุตร ผมู ีปญ ญามาก ผเู สมอื นแมนดอกหงอนไก ผฉู ลาดในสมาธิและฌาน ถวายบงั คมพระผนู ําโลก. ทา นพระโมคคลั ลานะ ผูมฤี ทธ์ิมาก ไมม เี สมอดวยกําลงั แหงฤทธิ์ ผเู สมือนแมน ดอกบัวขาบเหมอื นเมฆฤดูฝนท่คี าํ ราม แมทานพระมหากัสสปเถระ ที่พระศาสดาทรงยกยอง ชมเชยสถาปนาวา เปน เอตทัคคะ ทางธดุ งคคุณ ก็เหมอื นกบั ทองผดุ ขึ้น. ทา นพระอนรุ ทุ ธะ เจาคณะใหญ เปน ผเู ลศิ กวาภกิ ษุผูมีทิพยจกั ษุ พระญาตผิ ูประเสริฐ ของพระผมู ีพระภาคเจา ก็ยนื อยูไมไกล.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 12 ทานพระอุบาลี อนั พระศาสดาทรงยกยอ งสถา-ปนาเปนเอตทัคคะในวินัย ผฉู ลาดในอาบตั ิ อนาบตั ิอาบตั ิอยางน้ียงั แกไขได. ทา นผแู สวงหาคุณ ปรากฏชอ่ื วา ปณุ ณะ บุตรพราหมณชี ่อื มนั ตานี ผูแทงตลอดอรรถะอนั สขุ มุ ลุมลกึผเู ลศิ กวา ภกิ ษุผเู ปนธรรมกถกึ พรอมคณะ. พระมหาวีระมนุ ี ผฉู ลาดในขออุปมา ผตู ัดความสงสยั ได ทรงทราบจติ ใจของภกิ ษุเหลาน้นั จึงตรสัคณุ ของพระองควา อสงไขย ที่มีเบ้อื งปลายอันใคร ๆ ตามไปไมรูมี ๔ คอื หมสู ัตว ๑ อากาศ ๑ จักรวาลท่ไี มมที ี่สดุ ๑พระพทุ ธญาณ ทปี่ ระมาณมไิ ด อสงไขยเหลานัน้ใคร ๆ กไ็ มอาจรูไ ด. การทาํ ฤทธติ์ างๆ ของเราจะอัศจรรยอ ะไรในโลกความอัศจรรยอ ่นื ๆ ทไี่ มเคยมี นาขนลุกขนชนั ยังมีมาก. กาลใด เรามชี ่ือวา ทา วสันดสุ ติ ในหมเู ทพชน้ั ดุสติ กาลน้นั เทวดาหมืน่ โลกธาตุ ประชมุ กันประคองอญั ชลีออ นวอนเราวา ขา แตพ ระมหาวรี ะ น้ีเปนกาลสมควรสําหรับพระองค ท่ีจะเสด็จไปอบุ ัตใิ นพระครรภของพระมารดา เมื่อจะยงั โลกพรอ มทง้ั เทว-โลก ใหขา มโอฆสงสาร ขอโปรดจงตรสั รอู มตบทเถิด. กาลใด เราจุติจากหมเู ทพช้ันดสุ ิต กาวลงในพระครรภ กาลนนั้ พระธรณีในหม่นื โลกธาตุกไ็ หว.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 13 กาลใด เรามสี มั ปชญั ญะ ออกจากพระครรภของพระมารดา กาลน้นั เทวดาทง้ั หลายกใ็ หสาธุการหมืน่ โลกธาตุก็ไหว. ไมม ีผเู สมอเรา ในการลงสพู ระครรภ ในการออกจากพระครรภ เราเปนผปู ระเสริฐสดุ ในการตรสัรู ในการประกาศพระธรรมจักร. โอ ! ความทีพ่ ระพุทธเจา ท้ังหลาย เปน ผูมพี ระ-คณุ มาก นา อัศจรรยในโลก หมนื่ โลกธาตไุ หว ๖ ครั้งแสงสวางใหญก เ็ กดิ นา อศั จรรย นาขนลกุ ขนชัน. สมัยนั้น พระผูมพี ระภาคเจา ทรงเจริญทีส่ ุดในโลก ประเสรฐิ ทส่ี ุดในนรชน พระชินเจา เมอื่ ทรงแสดงโลกพรอ มทง้ั เทวโลก เสดจ็ จงกรมดว ยพระ-วรฤทธิ์. พระผนู าํ โลก เสด็จจงกรมพลางตรัสธรรมกถาไปพลาง จะไมเ สดจ็ กลบั ในระหวางเหมอื นทจ่ี งกรมระยะ ๔ ศอก. ทานพระสารีบุตร ผมู ีปญ ญามาก ผูฉลาดใน สมาธแิ ละฌาน ผบู รรลสุ าวกบารมี ดว ยปญญา จึงทลู ถามพระผูนาํ โลกวา ขา แตพระมหาวรี ะ ผูสูงสุดในนรชน อภนิ ีหารของพระองคเปน เชนไร ขาแตพ ระผแู กลวกลา พระ-โพธิญาณอันสงู สดุ พระองคทรงปรารถนา ในกาลไร. ทาน ศลี เนกขัมมะ ปญญาและวิริยะเปนเชน ไรขันติ สจั จะ อธฏิ ฐานะ เมตตาและอเุ บกขาเปนเชนไร.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 14 ขา แตพระมหาวีระ ผนู ําโลก บารมี ๑๐ เปนเชนไร อปุ บารมีเปน อยา งไร ปรมัตถบารมี เปนอยางไร. [อธษิ ฐานอยางไร ความเปนใหญเ ปน เชน ไรบารมีเปน เชน ไร พระจอมปราชญใ นโลก เปน อยางไร. เมตตา กรณุ า มุทติ า และอเุ บกขาเปนอยา งไรพระองคทรงบาํ เพญ็ พทุ ธธรรมทงั้ หลาย บรบิ รู ณสน้ิเชิง อยางไร] พระองคผ มู พี ระสรุ เสยี งไพเราะ ดังนกการะเวกทรงดบั ความรอนใจ ปลอบประโลมโลกพรอมทั้งเทว-โลก อนั ขาพระองคทลู ถามแลว โปรดทรงพยากรณดว ยเถิด. พระผูม พี ระภาคเจา ทรงประกาศธรรมกถาพุทธจริตของอดตี ชนิ พุทธเจา ทง้ั หลาย ที่มาถึงโดยสบื ๆ กันมาของพระพทุ ธเจา เปนพุทธวงศทเ่ี ปนประโยชนเ กอ้ื กลู แกโ ลก ในโลกพรอ มทงั้ เทวโลกดว ยพระปพุ เพนิวาสานสุ สติญาณ . ทานทง้ั หลาย จงฟงพทุ ธวงศ ท่ใี หเ กิดปต ิปรา-โมช บรรเทาความโศกศลั ย ใหไดสมบตั ทิ ง้ั ปวงของเรา ใสใจไว. ทานท้งั หลาย จงปฏิบัตดิ ําเนนิ มรรคเปน เครื่องบําบัดความเมา บรรเทาความโศกเปลอ้ื งโอฆสงสารโดยเคารพเถิด. จบรตั นจงั กมนกัณฑ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 15 มธรุ ัตถวิลาสินี อรรถกถาขุททกนิกาย พุทธวงศขอนอบนอ มแดพระผมู พี ระภาคอรหนั ตสมั มาสัมพุทธเจาพระองคนนั้ กถาปรารภคัมภรี  ขาพเจา ขอนอบนอ มพระพุทธเจา ผูม ีพระญาณ อันหาท่ีสุดมิได มีพระกรณุ าเปนท่อี าศยั ทรงทาํ ลาย มลทนิ มีพระหฤทัยมัน่ คง อาํ นวยประโยชนเก้ือกลู . ขอนอบนอมพระธรรมอันประเสริฐ เครือ่ งปอง กันภพ. ขอนอบนอมพระสงฆ ผปู ราศจากมลทินและ เปนบอ เกดิ คุณความดี. ทานพระสารีบุตรผูเปนธรรมเสนาบดี แมท พั ธรรม ผเู ปนเอตทัคคะ เปน ผเู ลิศกวาเหลาพุทธสาวก ทางปญญา ไดทลู ถามพระศาสดาผูเ ปน พระธรรมราชา จอมทพั ธรรมผูทรงถึงฝง ทห่ี าขอบเขตมิได ผูไ รม ลทิน ถงึ พทุ ธวงศใ ด ทามกลางหมูพระประยรู ญาต.ิ พทุ ธ- วงศใ ด อนั พระตถาคต วงศผ ตู รัสรูด ี วงศพระผูบร-ิ สุทธ์ิดี ผูมสี มาธิเปน ธรรมเครอื่ งอยู ผูเปน นายกพเิ ศษ ทรงเปด โอกาสประกาศไวแลว ณ ทา มกลางหมูพ ระ ประยูรญาตนิ ี้.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 16 เหลา โอรสพระสคุ ต ไมทําลําดับบาลี และอรรถแหง บาลีใหเ สื่อมเสยี ชวยกันรวบรวมตามทศ่ี ึกษาสดับฟงสืบตอเร่อื งกันมา จนตราบเทา ปจจบุ นั น้.ี เพราะเหตุที่การพรรณนาพุทธวงศน ้นั นัน่ แล อนัไมข าดสายแหงพระสมั พุทธะผปู ระเสรฐิ ซ่งึ เปน เรอ่ื งไมต าย ฟงกนั ไดใ หเ กิดความเลอื่ มใสและปญญา แกชนทง้ั หลายทุกเมือ่ เปน ไปตามลําดับ. ฉะน้นั ขา พเจาอันทา นพทุ ธสหี ะ ผยู นิ ดใี นพระสัทธรรมโดยเคารพอันคณุ มีศลี เปนตน บนั ดาลใจ ออนวอนแลวจึงจกั เร่มิพรรณนาพทุ ธวงศน ้ัน เพ่ือกําจัดความช่วั ราย ของชนทัง้ หลายทุกเมื่อ เพื่อความตั้งม่นั แหงพระพทุ ธศาสนา เพอื่ ความเกดิ และเจรญิ แหงบญุ แมของขา พเจา เองและเพอ่ื ยังมหาชนใหเ ล่อื มใส. ก็การพรรณนาพุทธวงศโ ดยสังเขปน้ี อาศัยทางบาลที มี่ าจากสาํ นักมหาวิหาร ละโทษคอื การปะปนกนัเสีย จกั เปนสาระ. แตเ พราะเหตทุ ใี่ นที่นี้ ไมมเี รอ่ื งที่ควรฟง ที่จะเปน เคร่ืองยงั ผูยนิ ดใี นพระพทุ ธคณุ ใหเลื่อมใส เปนเครื่องลอยบาป ซึง่ เปน มลทนิ ใหญ นอกจากเรอื่ งพทุ ธวงศ ฉะนั้นแล ขอทา นท้งั หลายจงเปนผูประกอบอยใู นสมาธโิ ดยเคารพ ละความฟงุ ซา น ไมมจี ิตเปน อนื่ จงตง้ั โสตประสาทดังภาชนะทองรองรบั สดับมธุรสของขา พเจา ผกู าํ ลงั กลาวพรรณนา.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 17 ก็กถาพรรณนาพุทธวงศ ควรที่จะมจั จะคนท่ี ตอ งตาย เปน ผูร จู ะตองละกิจอ่นื เสยี ใหห มดแลว ฟง กด็ ี กลาวก็ดี ในท่นี ้ไี ดต ลอดกาลเปน นจิ โดยเคารพ ดว ยวากถาน้ี แตง ไดแ สนยากแล. ควรกาํ หนดพทุ ธวงศก อน เพราะในคาถาปรารภน้นั ขา พเจากลา วไวว า กถาพรรณนาพุทธวงศ จกั เปน สาระดงั นี้ กก็ ารกําหนดในพทุ ธวงศน ั้นมดี ังนี้ การกลา วประเพณอี ยา งพศิ ดาร โดยปรเิ ฉทมกี ปั ปปริเฉทเปนตน อันเกดิขึ้น แตพ ระพุทธเจา ๒๕ พระองค ซึง่ เสดจ็ อุบัติใน ๔ อสงไขยกาํ ไรแสนกัป นบั ถอยหลังแตกปั น้ไี ป พงึ ทราบวา ช่อื วา พุทธวงศ. พทุ ธวงศก ําหนดดว ยปริเฉทกพ็ ุทธวงศน ัน้ ทานกําหนดไวเ ปนปรเิ ฉท ๒๒ ปริเฉท ทีม่ าตามบาลีเหลานคี้ อื๑. กปั ปปรเิ ฉท ตอนวา ดวย กปั๒. นามปริเฉท ตอนวาดวย พระนาม๓. โคตตปริเฉท ตอนวา ดวย พระโคตร๔. ชาติปริเฉท ตอนวาดว ย พระชาติ๕. นครปรเิ ฉท ตอนวาดว ย พระนคร๖. ปต ุปรเิ ฉท ตอนวาดวย พระพทุ ธบิดา๗. มาตุปริเฉท ตอนวาดวย พระพทุ ธมารดา๘. โพธิรุกขปริเฉท ตอนวา ดว ย ตนไมเปนทตี่ รสั รู๙. ธัมมจกั กัปวัตตนปริเฉท ตอนวาดวย การประกาศพระธรรมจักร

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 18๑๐. อภิสมยปรเิ ฉท ตอนวาดวย การตรสั รู๑๑. สาวกสันนิบาตปรเิ ฉท ตอนวา ดวย การประชมุ พระสาวก๑๒. อคั คสาวกปรเิ ฉท ตอนวา ดว ย พระอัครสาวก๑๓. อุปฏ ฐากปริเฉท ตอนวา ดว ย พทุ ธอุปฏฐาก๑๔. อัครสาวิกาปริเฉท ตอนวา ดวย พุทธอัครสาวิกา๑๕. ปรวิ ารภิกขปุ รเิ ฉท ตอนวาดวย ภิกษุบรวิ าร๑๖. รงั สปิ ริเฉท ตอนวา ดว ย พทุ ธรังสี๑๗. สรีรปริมาณปรเิ ฉท ตอนวา ดวย ขนาดพระพทุ ธสรีระ๑๘. โพธสิ ตั ตาธกิ ารปรเิ ฉท ตอนวาดว ย บารมีของพระโพธสิ ัตว๑๙. พยากรณปรเิ ฉท ตอนวา ดวย การพยากรณ๒๐. โพธิสตั ตปณิธานปริเฉท ตอนวาดว ย การตง้ั ความปรารถนาของพระโพธสิ ัตว๒๑. อายปุ ริเฉท ตอนวา ดว ย พระชนมายุ๒๒. ปรินพิ พานปริเฉท ตอนวาดว ย การเสดจ็ ปรินพิ พาน.ก็แมวาวาระมากวาระท่ที า นมไิ ดยกไวโ ดยบาลี ก็พึงนํามาไวใ นกถานี้ดวย. วาระน้นั เปน อนั ทานกาํ หนดไวเปนปรเิ ฉท ๑๐ ปริเฉท คอื๑. อคารวาสปรเิ ฉท ตอนวาดวย การอยูครองเรอื น๒. ปาสาทัตตยปริเฉท ตอนวา ดวย ปราสาท ๓ ฤดู๓. นาฏกติ ถปี ริเฉท ตอนวาดว ย สตรนี กั ฟอ น๔. อคั คมเหสปี ริเฉท ตอนวาดว ย พระอคั รมเหสี๕. ปุตตปรเิ ฉท ตอนวาดว ย พระโอรส๖. ยานปริเฉท ตอนวาดว ย พระราชยาน

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 19 ๗. อภินิกขมนปรเิ ฉท ตอนวา ดวย อภิเนษกรมณ ๘. ปธานปริเฉท ตอนวา ดว ย ทรงบาํ เพญ็ เพียร ๙. อุปฏ ฐากปรเิ ฉท ตอนวาดวย พทุ ธอุปฏ ฐาก ๑๐. วหิ ารปริเฉท ตอนวาดว ย พุทธวหิ าร แตค รัน้ แสดงวาระมากวาระ แมน ั้น ตามฐาน แลว กจ็ กั กลาวแตโดยสังเขปในที่นั้น ๆ. พุทธวงศนัน้ ขาพเจา กาํ หนดไวด ังนี้วา พุทธวงศน ใี้ ครแสดง แสดงท่ีไหน แสดงเพือ่ ประโยชนแกใคร แสดงเพ่ืออะไร แสดงเมือ่ ไร คํา ของใคร ใครนําสืบมา. ครนั้ กลาววิธนี ้โี ดยสงั เขปหมดกอ นแลว ภายหลัง จงึ จกั ทาํ การพรรณนาความแหงพทุ ธวงศ. ในคาถานั้น บทวา เกนาย เทสโิ ต ไดแก ถามวา พทุ ธวงศน้ีใครแสดง. ตอบวา พระตถาคต ผสู ํารวจดว ยพระญาณ อันไมต ดิ ขดั ในธรรมทง้ั ปวง ทรงทศพลญาณ ทรงแกลว กลาในเวสารชั ญาณ ๔ จอมทพั ธรรมเจาของแหง ธรรม ผูเปน สัพพญั ู สมั มาสมั พุทธเจา ทรงแสดงแลว . ถามวา ทรงแสดงทไี่ หน. ตอบวา พระตถาคตเจา ซง่ึ กําลังเสด็จจงกรม เหนือรตั นจงกรมอันเปน จดุ ที่ชมุ นมุ ดวงตาของเทวดาและมนษุ ย งดงามนา ทอดทัศนายิ่งนกั ทรงแสดง ณ นิโครธารามมหาวหิ าร ใกลกบิลพศั ดุมหานคร.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 20 ถามวา และทรงแสดงเพอื่ ประโยชนแกใ คร. ตอบวา ทรงแสดงเพอื่ ประโยชนแกพ ระประยรู ญาติ ๘๒,๐๐๐ และแกเ ทวดาและมนษุ ยหลายโกฏ.ิ ถามวา ทรงแสดงเพ่ืออะไร. ตอบวา ทรงแสดงเพือ่ ชว ยสัตวโลกใหข า มโอฆะทัง้ ๔. ถามวา ทรงแสดงเม่อื ไร. ตอบวา ความจริง พระผูมีพระภาคเจา ประทับไมประจําอยู ๒๐พรรษา ในปฐมโพธิกาล ทใี่ ด ๆ เปน ทีผ่ าสุก ก็เสด็จไปประทับอยู ณ ทนี่ ั้น ๆนัน่ แหละ คอื ๑. พรรษาแรก ทรงประกาศพระธรรมจกั ร ณ ปา อสิ ิปตนะ ใหเหลาพรหม ๑๘ โกฏิดื่มนาํ้ อมฤต ประทับอยู ณ ปา อิสิปตนะ มคิ ทายวนั กรุงพาราณส.ี ๒. พรรษาท่ี ๒ ประทบั อยู ณ พระเวฬุวัน มหาวิหาร กรงุ -ราชคฤห. ๓. พรรษาท่ี ๓ ท่ี ๔ กป็ ระทบั อยู พระเวฬวุ นั มหาวหิ ารนั้นเหมอื นกัน. ๔. พรรษาที่ ๕ ประทับอยู ณ กฏู าคารศาลาปา มหาวันกรุงเวสาลี. ๕. พรรษาท่ี ๖ ประทบั อยู ณ มกลุ บรรพต. ๖. พรรษาท่ี ๗ ประทับอยู ณ ดาวดงึ สพิภพ. ๗ พรรษาที่ ๘ ประทบั อยู ณ เภสกฬาวัน สงุ สุมารคริ ี แควนภัคคะ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 21 ๘. พรรษาท่ี ๙ ประทับอยู ณ กรุงโกสัมพ.ี ๙. พรรษาที่ ๑๐ ประทบั อยู ณ ราวปา ปาลิเลยยกะ. ๑๐. พรรษาที่ ๑๑ ประทบั อยู ณ บานพราหมณ ชือ่ นาฬา. ๑๑. พรรษาที่ ๑๒ ประทับอยู ณ เมอื งเวรญั ชา. ๑๒. พรรษาที่ ๑๓ ประทบั อยู ณ จาลยิ บรรพต. ๑๓. พรรษาท่ี ๑๔ ประทบั อยู ณ พระเชตวนั มหาวิหาร. ๑๔. พรรษาท่ี ๑๕ ประทบั อยู ณ กบลิ พศั ดมุ หานคร. ๑๕. พรรษาที่ ๑๖ ทรงทรมาน อาฬวกยกั ษ ใหสัตว ๘๔,๐๐๐ ด่ืมนํ้าอมฤต ประทบั อยู ณ เมืองอาฬว.ี ๑๖. พรรษาท่ี ๑๗ ประทับอยู ณ กรงุ ราชคฤห. ๑๗. พรรษาที่ ๑๘ ประทับอยู ณ จาลิยบรรพต. ๑๘. พรรษาท่ี ๑๙ กป็ ระทับอยู ณ จาลิยบรรพตเหมือนกนั . ๑๙. พรรษาท่ี ๒๐ ประทับอยู ณ กรุงราชคฤหน นั่ เอง. ดว ยเหตุน้ัน ขา พเจาจึงกลาววา ความจรงิ พระผูมพี ระภาคเจาประทับอยูไมประจาํ ๒๐ พรรษาในปฐมโพธกิ าล ทใี่ ด ๆ เปน ทีผ่ าสุก ก็เสดจ็ไปประทับอยู ณ ที่นัน้ ๆ น่ันแล. แตน บั ตั้งแตนัน้ ไป กป็ ระทับอยูเ ปน ประจํา ณ พระเชตวนั มหาวิหารและบพุ พาราม ใกลกรุงสาวตั ถี. กเ็ ม่ือใด พระศาสดาเปนพระพุทธเจา เสด็จจาํ พรรษาแรก ณ ปาอิสิปตนะ มคิ ทายวนั เขตกรงุ พาราณสี ออกพรรษา ปวารณาแลว เสดจ็

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 22ไปยงั ตําบลอุรเุ วลา จาํ พรรษาไตรมาส ณ ทีน่ ัน้ ทรงทรมาณชฎลิ สามพ่นี องทําภกิ ษุจํานวนหน่ึงพันรปู เปนบรวิ าร แลวเสดจ็ ไปกรุงราชคฤหกลางเดือนผสุ สมาส ประทับอยู ณ ทีน่ นั้ สองเดอื น เมอื่ นั้น เมอ่ื พระองคเสดจ็ ออกจากกรุงพาราณสี กก็ ินเวลาเขา ไปหาเดือน. ลว งฤดหู นาวไปส้ินทัง้ ฤดู นบั แตว ันทีท่ านพระอุทายีเถระมาถงึ ก็ลวงไป ๗-๘ วัน. ก็ทา นพระอุทายเี ถระน้นั ในราวกลางเดอื นผัคคุน [เดือน ๘] กด็ ําริวา ฤดเู หมันตลว งไปทงั้ ฤดู ฤดูวสันตกม็ าถึงแลว เปน สมัยควรทีพ่ ระตถาคตจะเสดจ็ ไปกรงุ กบิลพศั ดุได ทา นครนั้ ดาํ ริอยา งนแ้ี ลว จึงกลาวพรรณาการเสด็จไปดว ยคาถา ๑๐ คาถา เพื่อประโยชนแกอ งคพระศาสดาจะเสดจ็ ไปยงั พระนครแหงสกลุ . ครัง้ น้ัน พระศาสดาทรงสดบั คาํ ของทาน มีพระพทุ ธประสงคจ ะทรงทาํ การสงเคราะหพ ระประยรู ญาติจงึ แวดลอ มดวยพระขณี าสพหมดดว ยกันสองหมื่นรปู คือ ทเ่ี ปนกุลบตุ รชาวอังคะและมคธะหม่ืนรปู ท่เี ปน กุลบุตรชาวกรุงกบิลพศั ดุหมืน่ รูป นับจากกรงุ -ราชคฤห ถงึ กรงุ กบิลพัศดุ ระยะทาง ๖๐ โยชน สองเดือนจึงถงึ ไดท รงทาํยมกปาฏิหารยิ  เพอ่ื ใหพ ระญาติทง้ั หลายถวายบังคม ณ กรงุ กบิลพสั ดุน ั้น คร้งันั้น พระผมู ีพระภาคเจาทรงแสดงพุทธวงศน.้ี ถามวา คาํ ของใคร. ตอบวา พระดํารัสของพระสมั มาสมั พทุ ธเจาพระองคเดียว ไมทัว่ ไปแกพ ระสาวกและพระปจเจกพุทธเจา . ถามวา ใครนาํ มาเลา. ตอบวา อาจารยนําสืบ ๆ กันมา จรงิ อยู พทุ ธวงศน้ีอนั พระเถระทงั้ หลายเปนตนอยางนี้ คอื พระสารีบุตรเถระ พระภัททชิ พระติสสะ พระ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 23สคิ ควะ พระโมคคลั ลบี ตุ ร พระสทุ ตั ตะ พระธมั มกิ ะ พระทาสกะ พระ-โสณกะ พระเรวตะ นาํ สบื กนั มาถึงสังคายนาคร้งั ท่ี ๓ แมตอแตนนั้ ไป ศิษยาน-ุศิษยของพระเถระเหลา นัน้ นน่ั แหละ ก็ชว ยกนั นํามา เหตนุ ั้น จงึ ควรทราบวาอาจารยน าํ สบื ๆ กันมาตราบเทา ปจจุบันนี้ อยา งนีก้ อน. คาถานี้ พุทธวงศน ใี้ ครแสดง แสดงทีไ่ หน แสดงเพื่อ ประโยชนแ กใคร แสดงเพ่ืออะไร แสดงเมือ่ ไร คํา ของใคร และใครนาํ สืบกันมา.เปน อนั มีความตามทีข่ าพเจา กลา วแลว ดว ยกถามปี ระมาณเทาน.้ี

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 24 นทิ านกถา พาหริ นิทาน บดั นี้ จะพรรณาความแหงพุทธวงศน ั้น ทีน่ ํากนั สืบมาอยา งนี้ ก็เพราะเหตทุ ก่ี ารพรรณาความนี้ จําตองแสดงนทิ าน ๓ เหลานค้ี อื ทเู รนทิ านอวทิ ูเรนทิ าน และสนั ติเกนทิ าน แลว พรรณนา จงึ ช่ือวา เปน อนั พรรณนาดวยดี เเละชอื่ วา ผทู ี่ฟง นิทานน้ันรูเรื่องได เพราะรูมาต้งั แตต นเหตทุ ีเ่ กดิ ฉะน้นัขา พเจาจกั แสดงนิทานเหลาน้ันแลว จงึ จกั พรรณนา. ในนิทานนนั้ พงึ ทราบปริเฉทตอนของนิทานเหลา นน้ั เรม่ิ ตงั้ แตตนกอน การแสดงความโดยสงั เขป ในนทิ านนัน้ ดงั นี้ ตงั้ แตพระมหาสตั วบําเพ็ญบารมี แทบเบ้อื งบาทของพระทศพลพทุ ธเจา พระนามวา ทปี ง กร จนจุตจิ ากอตั ภาพเปนพระเวสสันดรแลว บังเกิดในภพดสุ ิต กถาทเ่ี ปนไปเพียงเทา น้นั ชอื่ วา ทูเรนทิ าน. ต้ังแตจุติจากภพดสุ ติ จนเกดิ พระสพั พญั ุตญาณ ที่โพธมิ ัณฑสถานกถาท่ีเปนไปเพยี งเทา นัน้ ช่อื วา อวทิ เู รนทิ าน. ตัง้ แตท รงบรรลุพระสพั พัญุตญาณ ณ มหาโพธมิ ัณฑสถาน จนถึงเตียงเปน ท่ปี รนิ พิ พาน ในระหวา งน้ี พระผูมีพระภาคเจาประทับอยู ณ ทใ่ี ด ๆ ท่ีนนั้ ๆ เชนวา สมัยหนึง่ พระผมู ีพระภาคเจา ประทบั อยู ณ พระเชตวันวหิ ารอารามของทา นอนาถปณ ฑิกคฤหบดี กรงุ สาวัตถี วา ประทับอยู ณ พระเวฬุวันกลันทกนวิ าปสถาน กรงุ ราชคฤห และวาประทบั อยู ณ กูฏาคารศาลา ปา-มหาวัน กรงุ เวสาลีดังนี้ พึงทราบวา ช่ือวา สันตเิ กนิทาน. การพรรณนาพาหริ นิทาน นิทานนอก ๓ นทิ าน คือทเู รนทิ าน อวทิ ู-เรนิทานและสันตเิ กนิทาน โดยสงั เขปนี่แล เปนอนั จบดวยนิทานกถาเพียงเทา น.ี้ จบพาหริ นิทาน

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 25 อัพภันตรนิทาน พรรณนารัตนจงั กมนกณั ฑ ก็บัดนี้ จะพรรณนาความแหง อพั ภันตรนทิ าน ที่เปนไปโดยนัยเปนตนวา ทา วสหมั บดีพรหม เจา โลก ประคองอัญชลที ลู ขอพรอันยอดเย่ียมวา สัตวท ้งั หลายที่มีกเิ ลสดุจธุลีใน ดวงตานอย มอี ยูใ นโลกน้ี ขอพระองคท รงเอ็นดูหม-ู สตั วน้ีแสดงธรรมโปรดเถดิ . ในขอ นี้ ผทู ักทว งกลาววา เหตุไรทา นไมก ลาวนทิ านโดยนยั เปน ตน วาสมยั หน่งึ พระผมู พี ระภาคเจา ประทบั อยู ณ นโิ ครธาราม กรงุ กบิลพสั ดุ แควนสกั กะ. ครงั้ น้ัน ทานพระสารบี ุตรเขาไปเฝาถงึ ทปี่ ระทบั ครัน้ แลว ไดทลู ถามพระผูมพี ระภาคเจาถึงพุทธวงศดงั นี้ แตก ลาวนิทานโดยนัยเปนตน วา ทาว-สหมั บดพี รหม เจาโลก ประคองอญั ชลที ูลขอพรอันยอดเยีย่ ม ดังนี้. ขอชี้แจงดงั นว้ี า ทา นกลาวดงั น้นั ก็เพื่อชีถ้ งึ การทลู ขอใหท รงแสดงธรรมของพรหมอนั เปนเหตุแหงการแสดงธรรมทง้ั ปวงของพระผูมพี ระภาคเจา ขอช้ีแจงปญ หานท้ี ว่ี า พระชนิ พทุ ธเจานถ้ี กู พรหมอาราธนา เพอ่ื ทรง แสดงธรรมเม่ือไร กค็ าถาน้ี ใครยกขนึ้ กลาว กลา ว เมือ่ ไร และท่ไี หน.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 26 เม่ือพระผูมพี ระภาคเจาเปน พระพุทธเจา เขาสัปดาหท ี่ ๘ พระศาสดาก็ถูกพรหมทูลอาราธนาออ นวอน เพอื่ ทรงแสดงธรรม. ในเร่ืองนน้ั กลา วความตามลาํ ดบั ดังนี้. ไดยนิ วา ในวนั เสด็จออกมหาภิเนษกรมณ พระมหาบุรุษทรงเห็นนางรํา นักสนมนอนผา ผอ นเปดนาเกลียด ทรงสงั เวชพระหฤทัยย่งิ นกั เรยี กนายฉนั ทะ ผปู ดกายดว ยผา สว นหนึง่ ตรสั วา เจา จงนาํ มาฝเทาดี ชอ่ื กัณฐกะที่ขม ขา ศกึ ตัวยงได ใหนาํ มากัณฐกะมาแลว ทรงมนี ายฉนั นะเปนสหาย เสดจ็ข้ึนทรงมา เม่อื เทวดาทีส่ งิ สถติ อยู ณ ประตพู ระนคร เปด ประตูพระนครแลวกอ็ อกจากพระนครไป ผา น ๓ ราชอาณาจกั ร โดยสว นท่เี หลือจากสมบัติท่ีพระราชาพระองคนั้นทรงยินดีแลว ทรงเปนสัตวที่ไมต ํ่าทราม ประทับยนืริมฝงแมน ํ้าอโนมา ตรสั กะนายฉนั นะเทา นน้ั วา ฉันนะ เจา จงพาเครอ่ื งอาภรณท ไ่ี มท ่ัวไปกบั คนอนื่ ๆ เหลา น้ี และกณั ฐกะมาฝเ ทา ดขี องเรากลบั ไปกรงุ กบลิ พัสดุนะ ทรงปลอยนายฉนั นะแลว ก็ทรงตดั มกุฏผาโพกพรอมกับพระเกศา ดวยดาบคือพระขรรคอนั คมกรบิ เสมอื นกลีบบัวขาบ แลว เหวยี่ งไปในอากาศ ทรงถอื บาตรจวี รทเี่ ทวดาถวาย ทรงผนวชดวยพระองคเ องเสดจ็จาริกไปโดยลําดับ ทรงขามแมนํ้าคงคา ท่มี ีคล่นื หกั โหมปน ปว นเพราะแรงลมไดไ มตดิ ขัด เสดจ็ เขาสพู ระนครช่อื วา ราชคฤห ที่มรี าชนิเวศนโ ชติชวงดวยขายรัศมแี หงหมูแกว มณี ทรงไมตดิ ขัดดว ยการเสด็จดําเนิน มีพระอินทรยี สงบ มพี ระมนสั สงบ ทรงแลดชู ่ัวแอก ประหนึ่งทรงปลอบชนผมู ัวเมาเพราะความเมาในความเปนใหญ แหงกรงุ ราชคฤหน นั้ ประหน่งึ ทรงทาํ ใหเ กิดความละอาย แกชนผูมีเพศอนั ฟงุ เฟอ แลว ประหนง่ึ ทรงผูกหัวใจของชนชาวกรุงไวในพระองค ดว ยความรกั ในวัย ประหน่งึ ทรงแยงดวงตาของชนทุกคนดวยพระสริ ิรปู ที่สอ งประกายดว ยพระมหาปุริสลกั ษณะ ๓๒ ประการ ประหน่ึง

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 27กองบญุ และประหนงึ่ บรรพตทีเ่ ดินไดดว ยพระบาทที่มีรูปงาม เสด็จเทยี่ วบิณฑบาตไปยงั กรุงราชคฤห ทรงรบั อาหารเพียงยงั อตั ภาพใหพ อเปน ไปไดเสดจ็ ออกจากกรงุ ราชคฤห ประทบั นง่ั ณ โอกาสสงัดนารน่ื รมยอ ยางย่ิง เปนภูมภิ าคสะอาด พรั่งพรอ มดวยรมเงาและนํา้ ขา งปณฑวบรรพต เสวยอาหารท่คี ลุกกนั อนั พระเจา พิมพิสารมหาราช แหง อาณาจกั รมคธ เสดจ็ ไปหาพระ-มหาบรุ ุษ ตรัสถามพระนามและพระโคตรแลว มพี ระราชหฤทยั บนั เทงิ กับพระองค ทรงเชอ้ื เชิญดว ยราชสมบตั วิ า ขอทรงโปรดรับราชสมบตั สิ ว นหนงึ่ของหมอมฉันเถิด. ดวยพระสรุ เสียงไพเราะดงั บัณเฑาะวต รัสตอบวา อยา เลยพระมหาราชเจา หมอมฉนั ไมประสงคด ว ยราชสมบัตดิ อก หมอ มฉันละราช-สมบตั ิมาประกอบความเพยี ร เพ่อื ประโยชนเกอื้ กลู แกโลก แลวจกั เปน พระ-พทุ ธเจา ผูมกี เิ ลสดจุ หลงั คาอันเปด แลว ในโลก ดังน้ีแลว เสด็จออกไป อนัพระเจาพิมพสิ ารพระองคน นั้ ตรัสวอนวา พระองคทรงเปน พระพทุ ธเจาแลวโปรดเสด็จมายังแควนของหมอมฉนั กอนแควน อืน่ ท้ังหมด ทรงถวายปฏญิ ญาคาํ รับรองแดพระเจา พมิ พสิ ารนั้นวา สาธุ แลว เสด็จเขา ไปหาอาฬารดาบสและอทุ กดาบส ไมท รงพบสาระแหง ธรรมเทศนาของดาบสทั้งสองทานน้นั กท็ รงหลีกออกจากทีน่ น้ั แมทรงทําทกุ กรกิริยาถงึ ๖ ป ณ ตําบลอุรเุ วลา กไ็ มอาจบรรลุอมตธรรมได ทรงทาํ พระสรีระใหอม่ิ หนําสาํ ราญดว ยการเสวยพระกระยา-หารอยา งหยาบ. ครงั้ นัน้ หญิงรนุ ชอ่ื สชุ าดา ธดิ าของกุฎมพเี สนานคิ ม ในตําบลอรุ ุเวลา เสนานคิ ม โตเปน สาวแลวทําความปรารถนา ณ ตน ไทรตน หน่ึงวาถาดฉิ ันไปเรือนสกุลทม่ี ชี าตสิ มกัน [มีสาม]ี ไดล กู ชายในทอ งแรกก็จกั ทําพลกี รรมสงั เวย. ความปรารถนาของนางสําเรจ็ แลว ในวันเพญ็ เดอื น ๖ นาง

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 28ดาํ ริวา วันนีจ้ กั ทําพลกี รรม พอเชาตรจู ึงใหจดั ขา วปายาสทไ่ี มแขน แข็ง มีรสอรอ ยอยางยงิ่ . ในวนั นน้ั น่นั เอง แมพระโพธสิ ัตวท รงทําสรีรกิจแลว คอยเวลาภิกษาจาร เชา ตรูก็เสดจ็ ไปประทบั นัง่ ณ โคนตน ไทรน้ัน. ครง้ั นน้ั ทาสีช่ือ ปณุ ณา แมนมของนางสชุ าดาเดนิ ไปหมายจะทาํ ความสะอาดท่โี คนตนไทรกพ็ บพระโพธสิ ัตวประทบั นง่ั สํารวจโสกธาตุดา นทศิ ตะวันออกอยู ผูมพี ระสรรี ะงาม เสมอื นยอดภูเขาทองซ่งึ เรื่องรองดว ยแสงสนธยา ผเู ปน ดวงอาทิตยแหงมุนี ผเู ขา ไปสตู น ไมอนั ประเสรฐิ เปรยี บเหมอื นดวงอาทิตยผ ทู ําการฝง ตัวลงในกลมุ มดื [กําจดั มดื ] ผทู าํ ความแยมผลแิ หง ดงบวั ผสู อดเขา สูหลืบเมฆ.เพราะเห็นตน ไมน ้ันมีสเี หมือนสีทองหมดทั้งตน โดยรศั มที แ่ี ลน ออกจากพระ-สรีระของพระโพธสิ ตั วน ั้น นางปุณณาทาสจี ึงคิดวา วนั นี้เทวดาของเราลงจากตน ไม คงอยากจะรับเครื่องพลีกรรมดวยมือตนเอง จึงมาน่งั คอย. นางจึงรบีไปบอกความเรอ่ื งน้นั แกน างสุชาดา. จากนน้ั นางสุชาดาเกิดศรัทธาข้นึ มาเอง กแ็ ตง ตวั ดว ยเครอ่ื งประดบัทุกอยา ง บรรจถุ าดทองมคี า นบั แสนเตม็ ดว ยขาวมธปุ ายาสมรี สอรอ ยอยางยง่ิปด ดว ยถาดทองอกี ถาดหนึ่ง เทนิ ศีรษะ เดินมงุ หนาตรงตน ไทร. นางกาํ ลงัเดนิ ไป เห็นพระโพธสิ ัตวน้นั แตไ กล ประทบั น่ังงดงามเหมอื นกองบญุ ทําตน ไมน นั้ ท้งั ตน มสี เี หมอื นสที องดว ยรัศมแี หงพระสรีระ ประหน่ึงรกุ ขเทวดาก็เกิดปต ิปราโมทย เดนิ นอ มตัวลงต้ังแตท ่เี ห็นดวยเขาใจวา เปนรกุ ขเทวดาปลงถาดทองนั้นลงจากศีรษะ ประคองวางไวใ นพระหตั ถข องพระมหาสตั ว แลวไหวด วยเบญจางคประดิษฐกลาววา มโนรถ ความปรารถนาของดฉิ นั สําเร็จแลว ฉันใด มโนรถแมของพระองคก จ็ งสาํ เรจ็ ฉันนัน้ เถิด แลวก็กลับไป. คร้ังน้นั แมพระโพธิสตั วก็ทรงถอื ถาดทอง เสดจ็ ไปยังรมิ ฝงแมน า้ํเนรญั ชรา ทรงวางถาดทองไวท ร่ี มิ ฝง ใกลทา นาํ้ ชอ่ื สปุ ปตฏิ ฐิตะ สรงสนานแลว

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 29เสดจ็ ขนึ้ ทรงทาํ เปนกอ นได ๔๙ กอน เสวยขาวปายาสนั้นแลวทรงลอยถาดทองนั้นลงไป พรอ มทรงอธษิ ฐานวา ถา วนั นีเ้ ราจักเปน พระพทุ ธเจา ไซร ขอถาดทองน้ี จงลอยทวนนาํ้ ถาดน้นั ก็ลอยทวนนาํ้ เขา ไปยังภพของพระยานาคช่อื วา กาฬนาคราช ยกถาดของพระพุทธเจา สามพระองคขน้ึ แลวตงั้ อยขู างใตถ าดเหลานั้น. พระมหาสตั วประทับพักกลางวัน ณ ราวปาน้นั นั่นแล เวลาเยน็ ทรงรบั หญา ๘ กาํ ท่คี นหาบหญาชือ่ โสตถิยะ ทราบอาการของพระมหาบรุ ุษถวายแลว เสด็จขึ้นสโู พธมิ ัณฑสถาน ประทบั ยืน ณ ทิศทักษณิ . ประเทศนัน้กไ็ หวเหมือนหยาดน้ําบนใบบวั . พระมหาบรุ ุษทรงทราบวา ประเทศตรงนี้ไมอาจทรงคณุ ของเราได ก็เสดจ็ ไปทิศปศจมิ . แมป ระเทศตรงน้ันก็ไหวเหมอื นกัน จงึ เสดจ็ ไปทศิ อดุ รอีก แมประเทศตรงน้ันกไ็ หวเหมอื นกนั จึงเสด็จไปทศิ บรู พาอกี ในทศิ น้นั สถานทข่ี นาดบลั ลงั ก มไิ ดไหวเลย พระมหาบรุ ษุทรงสนั นิษฐานวา ท่ีนี้เปนสถานท่กี าํ จดั กิเลสแนจ งึ ทรงจับปลายหญา เหลา น้ันสะบัด. หญาเหลา นน้ั ไดเรยี งเรยี บเหมือนถกู กําหนดดวยปลายแปรงทาสีพระโพธิสัตวก ็ทรงอธิษฐานความเพียรมีองค ๔ วา เราไมบรรลุโพธญิ าณแลวจกั ไมท ําลายบัลลงั ก แลวทรงคูบัลลงั กน ่งั ขัดสมาธิ ประทับนั่งใหต นโพธิ์อยูเบือ้ งพระปฤษฏางค หนั พระพกั ตรออกสูทิศบูรพา. ทนั ใดนัน้ เอง มารผูรังควานโลกทั้งปวง ก็เนรมติ แขนพนั แขนข้นึขพี่ ระยาชาง ผูกาํ จดั ศัตรตู วั ยง ชื่อ คิรเิ มขละ ขนาด ๑๕๐ โยชน เสมอื นยอดเขาหิมวันตคิรี ถูกหอมลอมดวยพลมารหนาแนนยิ่งนัก มีพลธนู พลดาบพลขวาน พลศร พลหอกเปนกําลัง ครอบทะมนึ โดยรอบดุจภเู ขา ยาตร-เบ้อื งเขา หาพระมหาสตั วผ ูเปน ประดุจศัตรใู หญ พระมหาบรุ ษุ เมือ่ ดวงอาทติ ย

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 30ตง้ั อยนู นั่ แล ก็ทรงกาํ จัดพลมารจาํ นวนมากมายได ถกู บชู าดว ยอดออ นโพธิที่งดงามนา ดูเสมอื นหนอแกวประพาฬสีแดง ซงึ่ รว งตกลงบนจีวรทมี่ ีสีเสมอื นดอกชะบาแยม ประหนงึ่ แทนปต ทิ ีเดียว ปฐมยาม กท็ รงไดบพุ เพนิวาสานสุ สตญิ าณมชั ฌิมยาม ก็ทรงชําระทพิ ยจักษุญาณ ปจ ฉมิ ยาม ก็ทรงหย่ังพระญาณลงในปฏิจจสมุปบาท ทรงพจิ ารณาวฏั ฏะและววิ ัฏฏะ พออรณุ อุทัยกท็ รงเปนพระ-พุทธเจา ไดทรงเปลงอุทานนี้วา เราแสวงหาชา งผสู รา งเรือนคอื อัตภาพ เมอ่ื ไม พบ กท็ อ งเทีย่ วไปส้ินสงสารนบั ดว ยชาติมใิ ชนอ ย ความเกิดบอย ๆ เปนทุกข. ดูกอนชา งผสู รา งเรือนคือ อัตภาพ เราพบทานแลว ทานจักสรา งเรือนคอื อตั ภาพ อกี ไมได โครงเรอื นของทา นเราหกั เสยี หมดแลว ยอด เรอื นคืออวชิ ชา เรากร็ อื้ เสียแลว จติ ของเราถงึ พระนิพพานแลว เพราะเราไดบรรลธุ รรมเปน ท่ีสิน้ ตัณหาทั้งหลายแลว. ทรงยบั ยั้งอยูดว ยการเสวยวิมตุ ตสิ ุข ๗ วัน วนั ที่ ๘ ทรงออกจากสมา-บตั ิ ทรงทราบความสงสยั ของเทวดาท้งั หลายทรงเหาะไปในอากาศ เพื่อกาํ จัดความสงสยั ของเทวดาเหลานั้น คร้ันทรงแสดงยมกปาฏิหาริยก ําจดั ความสงสัยของเทวดาเหลา นั้นแลว ประทบั ยนื ณ เบื้องทิศอดุ ร เยอ้ื งทิศบูรพาจากบลั ลังกไปนิดหนอ ย ทรงจอ งดูบลั ลังกแ ละตน โพธิ สถานทีบ่ รรลผุ ลแหงพระบารมีทั้งหลายทที่ รงบาํ เพญ็ มาถงึ สอ่ี สงไขยแสนกปั ดว ยดวงพระเนตรที่ไมกระพริบวาเราแทงตลอดสัพพญั ุตญาณ เหนอื บัลลังกน ้ี ทรงยับยั้งอยู ๗ วัน สถานที่นั้นจึงช่อื วา อนมิ สิ เจดีย.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาท่ี 31 ตอ จากนนั้ เสดจ็ จงกรม ณ รัตนจงกรม ตอจากทิศบรู พาและทิศปศ จิมระหวา งบลั ลงั กแ ละสถานที่ประทบั ยนื ทรงยับยง้ั อยู ๗ วัน สถานทีน่ ัน้ จึงชอื่วารัตนจังกมเจดีย. เทวดาทั้งหลาย ชวยกนั เนรมติ เรอื นแกวถวายในสวนทศิ ปศจมิ ตอจากนนั้ กป็ ระทบั นง่ั ขดั สมาธิ ณ ทีน่ ัน้ ทรงพจิ ารณาเฟน พระอภธิ รรม โดยเฉพาะอยางยิ่งคมั ภรี สมันตปฏ ฐาน ทีม่ นี ัยไมมีทีส่ ดุ ณ ท่นี ้นั ทรงยับย้ังอยู๗ วัน สถานทน่ี ั้น จงึ ชอ่ื วา รตั นฆรเจดยี . พระพทุ ธเจาทรงยับยัง้ อยู ใกล ๆ ตนโพธิ ๔ สัปดาหอ ยา งนแี้ ลว ในสปั ดาหที่ ๕ จงึ ออกจากโคนตนโพธ์ิ เสด็จเขา ไปยังตนอชปาลนโิ ครธ. แมใ นท้นี น้ั ก็ทรงพิจารณาเฟนธรรม และเสวยวมิ ุตตสิ ุข ทรงยับยง้ั อยู ณ อชปาล-นโิ ครธ ๗ วัน. ประทับน่ัง ณ มุจลนิ ท ตน จกิ ดวยอาการอยา งนอี้ กี ๗ วัน พระผมู ีพระภาคเจา พอประทบั น่งั ในทน่ี นั้ เทานน้ั มหาเมฆซ่ึงมใิ ชฤดูกาลก็เกิดข้นึ เต็มทั่วหอ งจกั รวาล เมื่อมหาเมฆเกดิ ขน้ึ แลว พระยานาคชือ่ มุจลินทก ็คิดวา เม่ือพระศาสดาพอเสด็จเขาสูภพของเรา มหาเมฆนี่กเ็ กิดขึน้ ควรไดอาคารทปี่ ระทบั อยูสาํ หรับพระศาสดานน้ั พระยานาคนนั้ แมจ ะสามารถเนรมติ วมิ านทิพยไ ดเ หมือนวิมานเทพ อันสําเร็จดวยรัตนะ ๗ ประการ ก็คิดวา เม่ือเราสรา งวิมานอยา งนี้จักไมม ผี ลมากแกเรา จาํ เราจกั ขวนขวายดวยกายตนเองเพอ่ื พระทศพล จงึ ทําอัตภาพใหใ หญยิ่งลอ มพระศาสดาไวดวยขนด ๗ ชน้ั แผพงั พานไวขางบน.ครง้ั นนั้ พระผมู ีพระภาคเจา ประทับอยู ณ บลั ลังกม ีดายงิ่ ทีส่ าํ เรจ็ ดวยรัตนะ๗ ประการ เพดานมพี วงดอกไมหอมตางชนิดหอยอยูเบื้องบน อบดว ยกลน่ิหอมตา งชนดิ ในโอกาสใหญภายในขนดลอ ม เหมือนประทับอยใู นพระคนั ธ-

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ที่ 32กฎุ .ี พระผูม พี ระภาคเจา ทรงยบั ยั้งอยูท่ีตนมุจลินทน ั้นตลอด ๗ วันนั้นอยางน้ีตอ จากนนั้ ก็ประทับน่งั ณ ราชายตนะตนเกดอกี ๗ วัน เสวยวมิ ตุ ตสิ ุขอยูในทนี่ ้ันนน่ั แล ดวยอาการดังกลา วมาน้ี ก็ครบ ๗ สัปดาหบรบิ ูรณ ในระหวา งน้ีพระผมู ีพระภาคเจา ทรงยบั ยั้งอยดู วยสขุ ในฌานและสขุ ในผล. ครน้ั ลวงไป ๗ สัปดาห พระผมู พี ระภาคเจาน้นั กเ็ กิดจิตคดิ จะบว นพระโอษฐ ทาวสักกะจอมทวยเทพก็นาํ ผลสมอท่ีเปนยาถวาย ครง้ั นั้น ทา วสักกะไดถวายไมส ฟี น ช่ือนาคลดา และนํ้าบว นพระโอษฐแดพ ระองค ตอ แตน ัน้พระผมู พี ระภาคเจา ทรงเคีย้ วไมสฟี น ทรงบว นพระโอษฐดว ยนาํ้ ในสระอโนดาตประทบั นั่ง ณ โคนตนราชายตนะ สมยั นั้น เมือ่ ทาวจตุโลกบาล นอมบาตรศิลามีคายิ่งเขาไปถวาย ทรงรบั ขาวสตั ตผู งและสัตตกู อ นของพาณชิ ช่อื ตปสุ สะและ ภัลลกิ ะ [ดว ยบาตรน้นั ] เสวยเสรจ็ แลว เสด็จกลบั มาประทบั นงั่ ณ โคนตน อชปาลนิโครธ. ลําดับน้นั พระองคพ อประทับนงั่ ณ ทีนั้นเทานั้น ทรงพิจารณาทบทวนถงึ ภาวะแหง ธรรมทพี่ ระองคท รงบรรลเุ ปนธรรมลุม ลึก กท็ รงเกดิ ปรวิ ิตกทีพ่ ระพทุ ธเจา ทกุ พระองคท รงประพฤติมา ถึงอาการคือความทม่ี ีพระพทุ ธประสงคจ ะไมท รงแสดงธรรมโปรดผอู ืน่ วา ธรรมทเ่ี ราบรรลุแลว น้ีลึกซ้ึง เหน็ ยาก รตู ามไดยาก สงบ ประณตี ตรึกคาดคิดเอาไมไ ด ละเอียดบัณฑติ พึงรู. ครง้ั นั้น ทาวสหมั บดพี รหมลวงรถู งึ จติ ปรวิ ติ กของพระผมู พี ระภาคเจาดว ยใจตนแลว ก็เปลงวาจาวา นา ท่ีโลกจะพินาศละสหิ นอ นา ท่โี ลกจะพนิ าศละสหิ นอ อันหมพู รหมในหมนื่ จกั รวาลแวดลอ มแลว อนั ทาวสักกะ ทาวสยุ ามะ ทา วสนั ดสุ ิต ทาวนมิ มติ ทาวปรนมิ มิตวสวัตดตี ิดตามเสด็จมา ปรากฏอยูเบื้องพระพกั ตรข องพระผูม ีพระภาคเจา ทา วสหมั บดพี รหมน้ัน ทรงเนรมิต

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 33ผืนแผน ดิน เพ่ือเปนทป่ี ระทับยนื ของพระองคเอง จึงทรงคกุ ชาณุมณฑล [เขา ]เบื้องขวาลงท่ีแผนดิน ทรงทาํ อัญชลี ประนมกรท่รี ุงเรอื งดวยทศนขสโมธานเสมอื นบวั ตมู เกิดในนา้ํ ไรม ลทนิ ไมว กิ ลขึ้นเหนือเศยี ร ทลู วอนพระผูมีพระ-ภาคเจา เพ่ือทรงแสดงธรรม ดวยนัยมิใชน อยเปนตน อยางนี้วา ขาแตพ ระองคผเู จริญ ขอพระผูม ีพระภาคเจา จงทรงแสดงธรรม ขอพระสคุ ตเจา จงทรงแสดงธรรมโปรดเถดิ หมสู ตั วผมู ีกิเลสดจุ ธลุ ใี นดวงตานอ ย ยังมีอยู เพราะไมไดสดับธรรม ก็ยอมเสอื่ มเสยี ประโยชนไ ปเปลา หมสู ตั วผูร ทู ่วั ถึงธรรม คงจักมีแนแ ท ดงั นี้ แตกอ นในแควนมคธ ปรากฏมีแตธ รรมทไี่ ม บรสิ ุทธ์ิ อันมผี ูม ีมลทินคิดแลว ประตแู หง อมตนคร กย็ ังมิไดเ ปด ขอหมสู ตั วจงสดบั ธรรมท่พี ระผูไรมลทิน ตรสั รูแลวเถดิ ชนผูยืนอยูเหนอื ยอดภผู าหิน จะพงึ เห็นหมูชนไดโ ดยรอบแมฉนั ใด ขาแตพ ระผูม ปี ญ ญา ดี มีพระสมันตจักษุ พระองคปราศจากโศกแลวจง เสดจ็ ขนึ้ สปู ราสาท ทสี่ ําเรจ็ ดว ยธรรม โปรดพจิ ารณาดู หมชู น ผรู ะงมดว ยโศก ถูกชาติชราครอบงาํ แลว ก็ อุปมาฉันนนั้ ขา แตพ ระผูแ กลว กลา ผชู นะสงคราม แลว ผูประดจุ นายกองเกวียน ไมเปน หนี้ โปรดลุก ขึ้นเสดจ็ จารกิ ไปในโลก ขอพระผมู ีพระภาคเจาจง ทรงแสดงธรรมโปรดสตั วเ ถดิ หมูสตั วท ร่ี ูทั่วถงึ ธรรม คงจักมีเปนแน ดงั น้.ี

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 34 พระองคตรสั รูธรรมที่ควรตรัสรแู ลว ทรงขามโอฆะทีพ่ ระองคควรขา มแลว ทรงหลดุ พนทุกขท่ีพระองคค วรหลดุ พนแลว มิใชหรอื ดังน้ี. ทรงทําความปรารถนาไววา ประโยชนอะไรของเรา ดวยเพศทไ่ี มม ีใครรจู กั ดวยการทาํ ใหแ จง ธรรม ในโลกน้ี เราบรรลุสัพพัญพตุ - ญาณแลว จกั ยังโลกนี้กบั ทั้งเทวโลกใหข า มโอฆสงสาร ดังน.้ี ทรงบําเพญ็ บารมที งั้ หลายแลว ทรงบรรลพุ ระสพั พัญุตญาณแลว.และวา เมื่อพระองคไมทรงแสดงธรรม คนอ่นื ใครเลา จกั แสดงธรรม,สิง่ อ่นื อะไรเลา จะเปนสรณะของโลก จะเปนเครอ่ื งชวย เครือ่ งเรนเคร่อื งนาํ ไปเบือ้ งหนา. ดว ยเหตนุ ั้น ขาพเจาจึงกลาววา เม่อื พระผูมีพระภาคเจาเปน พระพุทธเจาเขา สปั ดาหท ่ี ๘ พระศาสดากถ็ กู พรหมทลู ออ นวอน เพ่ือทรงแสดงธรรม. บัดน้ี ถงึ โอกาสตอบปญ หาเหลานท้ี ่ีวา คาถาน้ีใครยกขน้ึ กลา วเม่อื ไรและทีไ่ หน ในปญ หานนั้ ถามวา คาถานี้ทา นกลาวเม่อื ไร ตอบวา กลาวครงั้ทาํ สังคายนาใหญครง้ั แรก การสงั คายนาใหญค รง้ั แรกนี้ พึงทราบตามนยั ท่ีกลา วไวแลว ในสังคีตขิ ันธกะ. ถามวา ใครกลา วท่ีไหน. ตอบวา ไดยินวา เมือ่พระผมู พี ระภาคเจา ปรินิพพานแลว คาถานวี้ า พฺรหฺมา จ โลกาธปิ ติ เปนตนพึงทราบวา ทานพระอานนทเ ถระ ผูน่ังอยู ณ ธรรมาสนใ นมณฑปสารมณั ฑะสถานทีค่ วรเหน็ คลายดวงจันทรเตม็ ดวง ซึ่งพระเจา อชาตศตั รู ผูชนะศตั รทู ุกคน มหาราชแหงแควน มคธ ทรงใหส รา งไวใ กลประตสู ตั ตบรรณคหู าขางภเู ขาเวภาระ พระนครราชคฤห เพอื่ สังคายนาธรรม กลา วไวแ ลว ความสมั พนั ธแ หงคาถา ในเรอ่ื งน้ี มดี ังนี้

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย พุทธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนาที่ 35 แมคาถานว้ี า พระชนิ พทุ ธเจา น้ี อนั พรหมอาราธนาเพอ่ื ทรง แสดงธรรมเมอ่ื ไร กค็ าถาน้ใี ครยกข้ึนกลา ว กลาวเม่ือ ไร กลาวท่ไี หน มเี น้ือความท่ีกลาวไวแลว แตข า พเจาจักทําการพรรณนาบทที่ยากแหงคาถานี้ที่กลา วแลว โดยความสมั พนั ธน้ี ดังตอไปน้ี บรรดาบทเหลาน้นั บทวา พรฺ หมฺ า ความวา ชอื่ วา พรหม เพราะเปนผเู จริญแลวดว ยคณุ วิเศษน้นั ๆ ก็พรหมศัพทน้ี ปรากฏอยูในอรรถทัง้ หลายมีมหาพรหม พราหมณ พระตถาคต มารดาบดิ า และผูประเสรฐิ สุดเปนตน .จริงอยา งน้นั พรหมศพั ท ทานหมายวามหาพรหม ในประโยคเปน ตนวาทฺวสิ หสฺโส พรฺ หมฺ า มหาพรหมสองพัน. ทานหมายวา พราหมณใ นคาถานี้วา ตโมนโุ ท พุทฺโธ สมนตฺ จกฺขุ โลกนฺตคู สพพฺ ภวาตวิ ตฺโต อนาสโว สพพฺ ทุกฺขปฺปหีโน สจจฺ วฺหโย พรฺ หฺเม อปุ าสโิ ต เม. ดูกอนพราหมณ พระพทุ ธเจา ผบู รรเทาความ มืด ผูมีพระจักษุโดยรอบ ทรงถงึ ท่สี ดุ โลก ทรงลว ง ภพท้ังปวง ไมม อี าสวะ ทรงละทุกขไดห มด เรยี ก กันวา พระสจั จะ เรากเ็ ขาเฝาใกลช ิด. ทา นหมายวา พระตถาคต ในบาลนี ้วี า พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเวตถาคตสเฺ สต อธวิ จน ดูกอนภกิ ษุทงั้ หลายวา พรหม นี้แลเปน ชือ่ ของตถาคต.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย พทุ ธวงศ เลม ๙ ภาค ๒ - หนา ท่ี 36 ทา นหมายวา มารดาบดิ า ในบาลนี ี้วา พรฺ หมฺ าติ มาตาปตโร ปุพพฺ าจริยาติ วุจฺจเร มารดาบดิ าเราเราเรียกวาพรหม เรียกวา บุรพาจารย. ทา นหมายวาประเสรฐิ สดุ ในบาลนี ี้วา พฺรหฺมจกกฺ  ปวตฺเตติ ทรงยงั จกั รอันประเสริฐสดุ ใหเปนไป. สว นในทน่ี ี้ ทา นผเู จรญิ ปฐมฌานอนั ประณตี แลวบงั เกิดในภูมิแหงปฐมฌาน ทานหมายวามหาพรหมมีอายกุ ปั หนง่ึ . จศพั ท มีอรรถวารวมความอธิบายวา พรหมและพรหมเหลา อ่ืนในหมืน่ จักรวาล. หรอื วา จ ศพั ทเปน เพียงทําบทใหเ ตม็ . โลก ๓ คอื สงั ขารโลก สัตวโลก โอกาสโลก ช่ือวาโลกในคาํ วาโลกาธปิ ตนิ .้ี ในโลกท้งั ๓ นน้ั ในทน่ี ้ีทานประสงคเ อาสตั วโลก. ช่อื วา โลกา-ธิปติ เพราะเปนใหญเปนเจา แหงสัตวโลกนั้น ผูเปน เจาสวนหน่ึงแหงโลกทานกเ็ รยี กวา โลกาธบิ ดี เหมอื นเทวาธบิ ดี นราธิบดี. บทวา สหมฺปติ ความวา เลากนั มาวา พรหมองคน ั้น เปนพระเถระ ช่ือวา สหกะ ในศาสนาของพระผูม ีพระภาคเจา พระนามวากัสสปะทําปฐมฌานใหเ กิดแลว ฌานไมเ สอ่ื ม จบชีวิต ก็บงั เกิดเปนมหาพรหมมอี ายุหนง่ึ กัป ในปฐมฌานภูม.ิ แตใ นสมัยน้นั เขาก็จําพรหมองคนัน้ กันไดว าทา วสหัมบดีพรหม ทานกลาวหมายถงึ พรหมพระองคน้นั คนทง้ั หลายเม่ือควรจะกลาววาสหกปติ แตกก็ ลา วเสยี วา สหมปฺ ติ โดยลงนิคคหติ อาคมขยายคาํ ออกไป. บทวา กตฺชลี แปลวา มีอัญชลอี นั ทาํ แลว อธิบายวา ทาํกระพมุ อญั ชลีไวเ หนือเศียร. บทวา อนธิวร ความวา พรทีล่ ว งสวน พรท่ยี ิง่ไมม แี กพ รนั้น เหตนุ ้นั พรนัน้ ช่ือวา ไมมพี รท่ียง่ิ หรือวาชื่อวาอนธวิ ร เพราะไมมพี รทีย่ ง่ิ ไปกวา น้ัน อธิบายวายอดเย่ยี ม พรอนั ยอดเยี่ยมนั้น. บทวา อยาจถไดแ ก ไดว อนขอ ไดเช้อื เชญิ .