tripitaka_17

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 551 แกป สุณาวาจา พึงทราบวินจิ ฉัยในคาํ วา ปส ณุ าวาจา เปน ตน. วาจาท่เี ปน เหตใุ หหัวใจของบคุ คลผทู ค่ี นพดู ดวย เกดิ ความรักตนและเกลียดชงั คนอืน่ ชอ่ื วาปสุณาวาจา. สวนวาจาที่เปน เหตุทาํ ใหต นเองบาง ผูอ่ืนบาง หยาบคายและวาจาทหี่ ยาบคายเอง คือไมไ พเราะโสต หรอื ไมชืน่ ใจ (ผฟู ง ) น้ชี ่ือวาผรุสวาจา. วาทะทเ่ี ปน เหตุใหเจรจาเพอเจอ คือไรป ระโยชน ช่อื วาสัมผัป-ปลาป ถึงเจตนาที่เปนมูลฐานของการกลา วคําหยาบและคาํ เพอ เจอ เหลาน้นั ก็ไดน ามวา ปสุณาวาจา เปน ตน อยนู ่นั เอง. และในทน่ี ี้ก็ประสงคเอาเจตนาน้นั แล. เจตนาของผูมีจิตเศรา หมอง ท่เี ปนสมฏุ ฐานแหงกายประโยคและวจ-ีประโยค เพ่อื ทาํ ลายชนเหลา อน่ื หรือเพ่ือประสงคจะทําคนใหเปน ท่รี กั ของผูอนื่ ช่ือวาปส ุณาวาจาในวจกี รรมน้ัน. ปส ณุ าวาจานัน้ ชื่อวา มโี ทษนอ ย เพราะผูถกู ทาํ ใหแ ตกกนั น้นั มีคุณธรรมนอ ย ชือ่ วา มีโทษมากเพราะมคี ณุ ธรรมมาก. ปสณุ าวาจานน้ั มีองคประกอบ ๔ ประการ คือ ผตู อ งถกู ทําลายเปน คนอน่ื ๑ ความมุงหนาจะทาํ ลายดวยประสงควา คนเหลา นี้จกั เปนผแู ตกแยกจากกนั ดว ยอบุ ายอยา งน้ี หรือความประสงคว าเราจักเปนทร่ี กัเปน ที่คุนเคย (ของเขา) ดว ยอบุ ายอยา งน้ี (รวมเปนองค) ๑ ความพยายามทีเ่ กดิ จากความต้งั ใจน้นั ๑ การทเี่ ขาเขาใจเนอ้ื ความนนั้ ๑.

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 552 แกผ รุสวาจา เจตนาทห่ี ยาบคายโดยสว นเดยี ว ท่ีเปนสมฏุ ฐานแหงกายประโยคและวจีประโยค อันเปน เหตุตัดรอนความรกั ของคนอืน่ ชอื่ วา ผรสุ วาจาเพือ่ ความแจมชัดแหงผรสุ วาจาน้นั ตองสาธกเรอื่ งน.้ี ไดท ราบวา เด็กคนหน่งึ ไมเ ชื่อถอ ยคาํ ของมารดา (ขืน) เขาปา ไป.มารดาเมอ่ื ไมสามารถจะใหเขากลับได จึงคําวา ขอใหแ มกระบือดรุ ายจงไลขวิดมึง. ภายหลังแมก ระบือไดป รากฏแกเ ขาเหมือนอยา งทีแ่ มวา นนั่แหละ. เด็กจึงทาํ สัจจกิรยิ าวา คุณแมของขา พเจา กลาวอยางใดดวยปากขออยาเปน อยางนน้ั แตคิดอยา งใดดว ยใจ ขอใหเ ปน อยา งน้นั . แมกระบอืไดห ยดุ ชะงกั อยู ณ ที่น้ันนั่นเองเหมอื นถกู ผูกไว. วจีประโยคแมเปน เหตุตดั เสยี ซ่ึงคาํ รัก (คําที่พาดถึงส่งิ ท่ีรกั ) ดังทพี่ รรณนามานี้ ก็ไมเ ปน ผรุสวาท เพราะผูพูดมจี ติ ออนโยน. จรงิ อยูบางครง้ั พอ แมวาลูกก ๆ อยา งนีว้ า ขอใหพวกโจรฟน พวกเองใหข าดเปนทอน ๆ ไปเถิด ถึงอยา งนั้น แมแตเพียงกลบี ดอกอบุ ลกไ็ มป ระสงคจะใหอนั เตวาสิกและสัทธิวิหารกิ ผอู ยูอ าศัยท้งั หลายวา พวกนี้จะพูดอะไรกนักไ็ มม ียางอาย ไมม คี วามเกรงกลัว สูเจาทงั้ หลาย จงไลเขาไปเสยี . แตถงึ กระนัน้ อาจารยแ ละอุปช ฌายเ หลา น้ันกย็ งั ปรารถนาสมบัติคืออาคม(ปรยิ ัต)ิ และอธิคม (ปฏิเวธ) แกอนั เตวาสกิ และสัทธิวหิ าริกเหลานนั้อยู. อนง่ึ วจีประโยคไมเ ปน ผรุสวาจา เพราะผพู ดู มีจิตออนโยนฉนั ใด

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 553จะไมเ ปนผรุสวาจาเพราะผพู ดู มคี ําพูดออนหวานฉันนนั้ กห็ ามิได เพราะวาคาํ พูดของผปู ระสงคจะใหเ ขาตายวา แกจงใหค นน้นี อนสบายเถดิ ดงั น้ีไมใ ชไ มเปนผรุสวาจา แตวาจานเ้ี ปน ผรุสวาจาทเี ดยี ว เพราะผพู ูดมีจติหยาบคาย. ผรสุ วาจานี้ ช่ือวามโี ทษนอ ย เพราะผูท่ผี รุสวาทีบุคคลพดู หมายถึงเปนผูม ีคณุ นอย ช่ือวา มีโทษมาก เพราะมีคณุ มาก. ผรุสวาจาน้ัน มอี งคป ระกอบ ๓ ประการ คือ ผทู จ่ี ะตองถกู ดาเปน คนอน่ื ๑ จิตขุนเคือง ๑ การดา ๑. แกสัมผัปปลาปะ ความจงใจท่เี ปน อกศุ ล ทีเ่ ปนสมฏุ ฐานแหงกายประโยคและวจี-ประโยค ท่ยี ังผอู ่ืนใหเ ขา ใจคําพูดที่ไรประโยชน ชอ่ื วา สมั ผปั ปลาปะสมั ผัปปลาปะน้นั ชือ่ วา มีโทษนอ ย เพราะผพู ดู มอี าเสวนะออ น (ความเคยชินนอย) ชื่อวา มีโทษมาก เพราะผูพ ูดมีอาเสวนะมาก ( ความเคยชนิ มาก). สมั ผัปปลาปะนน้ั มอี งคป ระกอบ ๒ ประการ คอื ความมุง หนาท่จี ะพดู ถอ ยคําไรประโยชน มีเร่ืองสงความภารตะ และเรอื่ งการลักพานางสีดา (เรอ่ื งรามเกยี รติ)์ เปน ตน ๑ การกลาวถอยคําชนดิ น้นั ๑. แกอ ภชิ ฌา เจตนาช่ือวา อภิชฌา เพราะเพงเลง็ อธบิ ายวา ยอมเปน ไปเพอื่ความเปนผูมุงหนา เพง เลง็ เฉพาะภณั ฑะของผอู นื่ แลว นอมภณั ฑะนนั้ มา.

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 554อภิชฌานนั้ มลี ักษณะเพง เล็งภัณฑะของผูอ ่นื อยา งน้ีวา ไฉนหนอ ของสิ่งนี้จะพงึ เปนของเรา. อภิชฌานนั้ ชอื่ วา มโี ทษนอ ยและมโี ทษมาก เหมอื นกบั อทนิ นาทาน. อภิชฌานน้ั มอี งคประกอบ ๒ ประการ คือ ของของผอู น่ื ๑นอมส่งิ นัน้ มาเพื่อตน ๑. อธิบายวา ถึงจะเกิดความโลภทมี่ ีภณั ฑะของผูอน่ื เปนทตี่ ง้ั ขน้ึกรรมบถกย็ ังไมข าดจนกวา จะนอ มมาเพื่อคนวา ไฉนหนอ ของสิ่งนจ้ี ะพงึเปน ของเรา. แกพ ยาบาท บาปธรรมชอื่ วา พยาบาท เพราะยังประโยชนเ ก้ือกลู และความสุขใหถงึ ความพนิ าศ. พยาบาทนัน้ มีลกั ษณะประทุษรา ย เพื่อความพินาศของผอู ่นื . พยาบาทนนั้ ชอื่ วา มีโทษนอยและมโี ทษมาก เหมอื นกับผรสุ วาจา. พยาบาทนัน้ มีองคป ระกอบ ๒ ประการ คือ สตั วอืน่ ๑ ความคดิทีจ่ ะใหส ัตวน น้ั พนิ าศ ๑. อธิบายวา ถงึ จะเกิดความโกรธที่มีสัตวอ ื่นเปน ทีต่ ั้งขน้ึ กรรมบถกย็ ังไมขาด ตลอดเวลาที่ผโู กรธยังไมคิดใหสัตวนัน้ พินาศวา ไฉนหนอสัตวน ้จี ะพึงขาดสูญพนิ าศไป. แกม จิ ฉาทิฏฐิ เจตนาชอ่ื วา มิจฉาทิฏฐิ เพราะเห็นผิด โดยไมม ีการถือเอาตาม

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 555ความเปนจรงิ . มิจฉาทฏิ ฐินัน้ มีลักษณะเห็นผดิ โดยนยั มอี าทวิ า ทานที่ใหแลว ไมม ีผล. มจิ ฉาทฏิ ฐนิ ้ัน ชอื่ วามโี ทษนอยและมโี ทษมากเหมือนสมั ผปั ปลาปะ. อีกอยางหนง่ึ มจิ ฉาทิฏฐทิ ไี่ มแ นน อน (ยงั ไมดิ่ง)ชือ่ วามีโทษนอย ทแี่ นน อน ( ด่งิ ) ชอ่ื วา มีโทษมาก. มจิ ฉาทฏิ ฐินัน้ มอี งคประกอบ ๒ ประการ คือ การที่เรอ่ื งผิดไปจากอาการท่ยี ึดถอื ๑ การปรากฏข้ึนแหงเรอื่ งนน้ั โดยไมเ ปน อยางที่มิจฉาทฏิ ฐิกบุคคลยึดถือ ๑. วินจิ ฉัยโดยอาการ ๕ อยา ง อนง่ึ พึงทราบวนิ จิ ฉัยอกุศลกรรมบถทงั้ ๑๐ เหลาน้ี โดยอาการ๕ อยาง คือ โดยธรรมะ ( ธมฺมโต) ๑ โดยโกฏฐาสะ (โกฏฐาสโต) ๑โดยอารมณ (อารมฺมณโต) ๑ โดยเวทนา (เวทนาโต) ๑ โดยเคา มูล(มลู โต) ๑. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ธมฺมโต มีเน้อื ความวา ความจรงิ ในจาํ นวนกรรมบถ ๑๐ อยา งเหลา น้ี กรรมบถ ๗ ขอ ตามลําดบั (กาย-กรรม ๓ วจกี รรม ๔ ) เปน เจตนาธรรมตรงตวั สวนกรรมบถ ๓ อยา งมีอภิชฌา เปนตน เปนตวั ประกอบเจตนา. บทวา โกฏ าสโต ความวา กรรมบถ ๗ ขอตามลาํ ดับ และมิจฉาทฏิ ฐิอีก ๑ รวมเปน ๘ ขอ น้ี เปนกรรมบถอยางเดยี ว ไมเ ปน มูล(รากเหงา ของอกศุ ล) สวนอภิชฌากบั พยาบาท (๒ ขอน้ี) เปน ทง้ักรรมบถ เปน ทงั้ มลู (รากเหงาของอกุศล). อธบิ ายวา เพราะเปน

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 556รากเหงา อภชิ ฌาจึงเปน โลภกุศลมูล พยาบาทเปนโทสอกุศลมูล. บทวา อารมมฺ ณโต ความวา ปาณาตบิ าต มสี ังขารเปนอารมณเพราะมีชตี ินทรยี เ ปน อารมณ อทนิ นาทาน มสี ตั วเปน อารมณบ า ง มีสังขารเปน อารมณบ า ง มจิ ฉาจาร มีสังขารเปนอารมณ ดวยอํานาจแหงโผฏฐพั พะ อาจารยพวกหนึง่ กลาววา มีสตั วเ ปน อารมณก ็ม.ี มุสาวาทมสี ตั วเ ปน อารมณบาง มีสังขารเปนอารมณบา ง ปส ณุ าวาจาก็เหมอื นกันผรุสวาจา มีสตั วเ ปน อารมณอ ยา งเดียว สัมผปั ปลาปะ มสี ัตวเ ปนอารมณบาง ดวยอํานาจแหงรูปที่ไดเ ห็นแลว เสยี งทีไ่ ดยนิ แลว กล่นิ รส และโผฏฐัพพะที่ไดท ราบแลว และธรรมารมณท ่ีไดร ูแลว อภชิ ฌากเ็ หมอื นกัน (แต ) พยาบาทมสี ตั วเปนอารมณอ ยา งเดียว (สว น) มจิ ฉาทฏิ ฐิมสี ังขารเปน อารมณ ดว ยอํานาจแหงธรรมอันเปน ไปในภูมิ ๓. บทวา เวทนาโต ความวา ปาณาติบาต มีเวทนาเปน ทุกข. เพราะวา พระราชาท้งั หลายทรงเห็นโจรแลว ถึงจะทรงกระหยิม่ อยพู ลางรบั สง่ัวา ไป เอามันไปสงั หาร ดงั นก้ี จ็ รงิ แตถึงกระนัน้ เจตนาทีเ่ ปน ตวั การใหต กลงปลงพระทัยของพระราชาเหลานั้น เปนเจตนาทปี่ ระกอบดว ยทุกขอยนู ้ัน. อทินนาทาน มเี วทนา ๓. มจิ ฉาจาร มเี วทนา ๒ ดว ยอํานาจแหงสขุ เวทนาและอเุ บกขาเวทนา. แตไมใ ชมเี วทนาเปน อุเบกขา ในเพราะจิตเปนตวั การใหตกลงปลงใจ. มสุ าวาทมเี วทนา ๓. ปส ุณาวาจาก็เหมอื นกัน. ผรุสวาจามีเวทนาเปน ทกุ ขอ ยา งเดียว. สมั ผัปปลาปะ มีเวทนา ๓. อภิชฌามีเวทนา ๒ ดว ยอํานาจแหง สุขเวทนาและอุเบกขา-เวทนา. มิจฉาทฏิ ฐิกเ็ หมือนกนั . (แต) พยาบาท มเี วทนาเปนทกุ ข.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 557 แกอกศุ ลมูล บทวา มลู โต ความวา ปาณาตบิ าต มอี กุศล ๒ อยา งเปน มูลดว ยอํานาจแหงโทสะและโมหะ. อทินนาทาน (มอี กศุ ล ๒ อยา งเปนมูล ) ดว ยอาํ นาจแหง โทสะและโมหะ หรอื ดวยอาํ นาจแหงโลภะและโมหะมจิ ฉาจาร (มีอกุศล ๒ อยา งเปนมูล ) ดวยอํานาจแหงโลภะและโมหะ.มุสาวาท ดวยอํานาจแหงโทสะและโมหะหรือโลภะและโมหะ. ปสุณาวาจาและสัมผัปปลาปะกเ็ หมือนกัน (กับมุสาวาท). ผรุสวาจา ดว ยอํานาจแหงโทสะและโมหะ. อภิชฌา มอี กศุ ลอยางเดยี วเปนมลู ดว ยอํานาจแหงโมหะ. พยาบาทกเ็ หมือนกนั (กบั อภิชฌา). ( แต ) มจิ ฉาทิฏฐิ มีอกุศล๒ อยางเปนมูล ดวยอาํ นาจแหง โลภะและโมหะ ดังนแี้ ล. พงึ ทราบวินจิ ฉยั ในคําวา โลโภ อกสุ ลมลู  เปน ตน (ดงั ตอ ไปนี้) อกุศลธรรม ชอ่ื วาโลภะ เพราะอยากได. ชือ่ วา โทสะ เพราะประทุษราย. ช่ือวาโมหะ เพราะหลง. ในจํานวนอกศุ ลธรรมท้ัง ๓ อยา งเหลานน้ั โลภะ ชือ่ วาเปน อกุศล -มูล เพราะตัวมันเองเปน ทงั้ อกุศล เพราะอรรถวา มีโทษและมที กุ ขเ ปนวิบาก เปนทงั้ รากเหงา ของอกศุ ลธรรมเหลานี้ มปี าณาตบิ าตเปนตนเพราะอรรถวา เปน สภาพแหง สัมปยุตธรรมของอกศุ ลลางเหลา และเพราะอรรถวา เปนอุปนสิ สยปจ จัยของอกุศลธรรมลางอยาง. สมจรงิ ตามคาํท่ีทานพระสารบี ุตรไดกลาววา คณุ ผกู ําหนดั มากแลว ถูกราคะครอบงําแลว มจี ติ ถกู ราคะรงึ รัดแลว ยอ มฆาสตั วม ีชีวติ ได ดงั นี้เปน ตน แมใ นการท่ีโทสะและโมหะเปนอกศุ ลมลู ก็มนี ยั นเ้ี หมือนกนั .

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 558 แกกศุ ลกรรมบถ พึงทราบวนิ จิ ฉยั ในคาํ วา ปาณาตปิ าตา เวรมณี กุสล (เจตนางดเวนจากปาณาตบิ าตเปนกุศล) เปน ตน ดงั ตอไปนี้ อกศุ ลกรรมบถท้ังหลาย มปี าณาติบาตเปนตน มีอรรถาธิบายดังท่ขี าพเจาไดกลา วมาแลวนน้ั แหละ. เจตนาชื่อวา เวรมณี เพราะยํ่ายเี วร อธิบายวา ละเวรไดอีกอยา งหนึ่ง บุคคลเวน จากเวรไดเ พราะเจตนานเ้ี ปน เหตุ เพราะเหตนุ ้ันเจตนานน้ั จึงชอ่ื วา เวรมณี โดยเปล่ยี น วิ อักษร ใหเ ปน เว อักษร ไปน้ีเปน การขยายความในคาํ วา เวรมณี นี้ โดยพยัญชนะกอน สว นการขยายความโดยอรรถ (ความหมาย) พึงทราบวา วริ ตั ิทส่ี ัมปยุตดวยกุศลจิตชือ่ วาเวรมณ.ี วิรตั ิของผูเ วนจากปาณาตบิ าตทต่ี รสั ไวอ ยางนว้ี า การงดการเวนจากปาณาตบิ าต ในสมยั นัน้ ดังน้ี ชอ่ื วา เปน วิรตั ทิ ีส่ ัมปยุตดว ยกศุ ลจติ . แกวิรัติ ๓ วิรตั ินั้นแยกประเภทออกเปน ๓ อยา ง คอื สัมปต ตวริ ัติ ๑ สมาทาน-วริ ตั ิ ๑ สมุจเฉทวิรตั ิ ๑. ในจาํ นวนวริ ัตทิ ้ัง ๓ นัน้ วริ ตั ทิ ่ีเกดิ ขน้ึ แกผูไมไดส มาทานสกิ ขาบททง้ั หลาย (มากอน) แตไ ดพ จิ ารณาถึงชาติ วยัและการคงแกเรียนเปน ตน ของตนแลว เห็นวา ไมเหมาะแกเ รา การทาํ อยางน้ี แลวไมลวงเกนิ สงิ่ ทเ่ี ผชิญเขา พึงทราบวา เปน สมั ปต ตวริ ัติเหมือนวิรตั ขิ องจักกนะอบุ าสกในสหี ลทวีป

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 559 นิทานประกอบสมั ปต ตวิรัติ/H1 ไดทราบวา ในเวลาเขายงั หนุม อยนู ั้นแหละ มารดาของเขาเกดิ โรคและหมอบอกวา ควรจะไดเนอื้ กระตา ยสด ๆ (มาประกอบยา). ลําดบั นนั้พ่ชี ายของจักกนะสงั่ วา ไปเถอะเจาจงไปนา แลว สงจกั กนะไป. เขาก็ไดไ ปทีน่ านนั้ . และเวลานนั้ มกี ระตายตัวหน่ึงมาเลม็ หญา ออ นอย.ู มนั เห็นเขาแลว รบี ว่งิ หนไี ป แตไปขอ งเถาวัลย จึงสงเสยี งรอง แกรก แกรก( กริ กริ) ข้นึ . จักกนะตามเสียงนั้นไป จับกระตายไวไ ด ตัง้ ใจวาจะเอามาทาํ ยาใหแม แตก ฉ็ กุ คิดขึ้นมาวา ไมเปนการสมควรสําหรบั เขาท่ีจะทําลายชวี ติ สัตวอ ่ืนแลกชวี ิตแมของเรา. จึงพูดวา ไปเถดิ เจาไปกนิ หญากนิ นํา้ รวมกับกระตายทัง้ หลายในปา เถดิ แลวปลอ ยมนั ไป และเม่ือกลับถึงบาน เขาถกู พีช่ ายถามวา เปนอยา งไรนอง ไดก ระตายไหม ? จึงไดบอกความเปน ไปน้ันใหทราบ. บัดนัน้ พชี่ ายกไ็ ดบ ริภาษเขา. เขาเขา ไปหาแมแ ลว ไดย นื ตงั้ สัตยาธษิ ฐานวา ขาพเจาตง้ั แตเกิดมาจําความไดไมเคยจงใจฆา สตั วตดั ชวี ติ เลย. ทันใดนน้ั แมของเขาไดห ายจากโรค. แตวิรัติทเ่ี กดิ ขน้ึ แกผสู มาทานสิกขาบทมาแลว ถึงจะสละชีพของตน ในเวลาสมาทานสิกขาบทและเวลาถัดจากนนั้ ไป กไ็ มล วงเกินวตั ถุ พึงทราบวา เปนสมาทานวริ ตั ิ เหมอื นวริ ัติของอบุ าสก ชาวเขาอตุ รวฑั ฒมานะ. นิทานประกอบสมาทานวริ ตั ิ ไดท ราบวา อุบาสกนัน้ รบั สกิ ขาบทในสํานักของทา นปงคลพุทธ-รักขิตเถระชาวอมั พริยวหิ ารแลวไปไถนา. ตอมา โคของเขาหายไป.

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 560เขาเมื่อตามหามนั ไดขนึ้ ภูเขาอตุ รวัฑฒมานะ. งูใหญไดร ดั เขาอยบู นภูเขาน้นั . เขาคิดวา จะเอามีดทีค่ มนี้ตดั หัวมนั แตก ย็ ังคิดอกี วา การที่สมาทานสิกขาบทในสาํ นกั ของครูผนู านบั ถือแลว ทําลายเสียไมส มควรเลย. ครั้นคิดอยา งนี้ถึง ๓ คร้ังแลว ก็ตัดสนิ ใจวา เราจะสละชีวิต ไมยอมสละสิกขาบท(ศีล) แลว ไดข วางมดี โตเ ลม ที่แบกมาอยูบนบาเขาปา ไป. ทนั ใดน้ันงูใหญก ไ็ ดคลายตัวออกแลวเลือ้ ยไป. แกสมจุ เฉทวริ ัติ และกศุ ลกรรมบท สวนวิรัตทิ ่สี ัมปยตุ ดวยอรยิ มรรคพงึ ทราบวา เปนสมจุ เฉทวริ ตั ิ ซึง่จาํ เดิมแตเ กดิ แลว พระอริยบคุ คลทงั้ หลายไมเคยแมแตจ ะเกดิ ความคดิ วาเราจกั ฆาสตั วม ีชวี ติ ดงั น.้ี แตว ริ ัตินน้ี น้ั ทานเรยี กวา กุศล เพราะเปนไปแลว ดวยความฉลาด. อกี อยางหนงึ่ ทานเรยี กวา กุศล เพราะตัดซง่ึความทศุ ลี ท่ไี ดโวหารวา กุศะ เพราะเปนทหี่ มกั หมมความชั่วรายบาง.๑แตไ มไดเ รียกวากศุ ล เพราะไมเ หมาะสมกับปญหาน้ีวา คณุ กุศลเปนอยางไร ? วนิ จิ ฉยั โดยอาการ ๕ อยา ง อน่งึ กศุ ลกรรมบถแมเ หลา นี้ ก็ควรทราบวินจิ ฉยั โดยอาการ ๕อยาง คอื โดยธรรม ( ธมฺมโต ) ๑ โดยโกฏฐาส (โกฏฐ าสโต) ๑โดยอารมณ (อารมมฺ ณโต) ๑ โดยเวทนา (เวทนาโต) ๑ โดยเคามลู(มลู โต) ๑ เหมอื นกบั อกศุ ลกรรมบถทงั้ หลาย.๑. ปาฐะวา กุจฺฉติ สฺส สลนโต วา กุสลนฺต.ิ . ฉบบั พมา เปน กุจฉฺ ติ สยโฺ ต วา กุสนตฺ ิ.. จงึไดแ ปลตามฉบับพมา เพราะเหน็ วาไดความดีวา .

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 561 บรรดาบทเหลานัน้ บทวา ธมมฺ โต ความวา ในจาํ นวนกุศล.กรรมบถแมเหลาน้ี กรรมบถ ๗ ประการตามลําดับเปน ตัวเจตนา กถ็ กูแตว ิรัตทิ ้ัง ๓ ตอนสดุ ทาย (มโนกรรม ๓) เปนธรรมสัมปยตุ ดวยเจตนา. บทวา โกฏาสโต ความวา กศุ ลธรรม ๗ ประการตามลําดบัเปน กรรมบถอยา งเดยี วไมเ ปน รากเหงา ( กุศล). (แต) กุศลธรรม ๓ ประ-การตอนทา ย เปนท้งั กรรมบถ เปน ทัง้ รากเหงา (กศุ ล). อธิบายวาอนภชิ ฌา ถงึ กรรมบถแลว จงึ ช่อื วา เปน อโลภะ กุศลมลู . แตอ ัพยาบาทช่อื วาเปน อโทสะ กุศลมูล. สว นสัมมาทิฏฐิ ชอ่ื วาเปน อโมหะ กศุ ลมูล. บทวา อารมฺมณโต ความวา อารมณทง้ั หลายมปี าณาติบาตเปนตนนั่นแหละ เปนอารมณข องเวรมณี (เจตนางดเวนจากปาณาติบาตเปนตน )เหลา นนั้ เพราะวา เวรมณจี ะมีไดก โ็ ดยไดเผชญิ กบั วตั ถทุ ีจ่ ะตองกา วลว งเทานั้น อปุ มาเสมือนหนง่ึ วา อรยิ มรรค (ตอง) มีนิพพานเปนอารมณจึงจะละกเิ ลสได ฉันใด กรรมบถเหลา นี้ ก็พงึ ทราบวา เปน เชนนน้ัเหมอื นกัน (ตอ ง) มีชีวิตนิ ทรียเปนตน เปน อารมณ จึงจะละทุศีลมีปาณาติบาตเปน ตน ได. บทวา เวทนาโต ความวา กศุ ลกรรมบถทัง้ หมด เปน สุขเวทนาบาง เปนอุเบกขาเวทนาบา ง เพราะวา ถงึ กุศลแลว จะไมมีทกุ ขเวทนา(กรรมบถฝา ยกุศลไมม ีใหผลเปนทกุ ข). บทวา มูลโต ความวา กรรมบถ ๗ จะมมี ูล ๓ ตามอาํ นาจของอโลภะ อโทสะ และอโมหะ สําหรับผงู ดเวน ดวยจติ สมั ปยุตดวยญาณแตมมี ูล ๒ สาํ หรับผงู ดเวนดวยจติ ทปี่ ราศจากญาณ. อนภิชฌามีมลู ๒























































พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 589 กถาพรรณนาชาติวาระ [๑๐๘] พึงทราบวินจิ ฉัย ในคาํ ทง้ั หลายมอี าทวิ า ชาติ สชฺ าติในชาติวาระ (ดังตอ ไปน้)ี :- ชอ่ื วา ชาติ เพราะอรรถวา. (เร่มิ ) เกดิ . ชาตนิ น้ั ประกอบแลวดว ยสามารถแหง อายตนะยังไมบ ริบรู ณ. ช่ือวา สชฺ าติ เพราะอรรถวา เกิดครบแลว . สัญชาติน้นัประกอบแลว ดวยสามารถแหง อายตนะบรบิ รู ณแ ลว . ชือ่ วา โอกกฺ นตฺ ิ เพราะอรรถวา กา วลง (สูครรภ) . โอกกันตินนั้ ประกอบดว ยอัณฑชกําเนดิ (เกดิ ในฟอง) และชลาพชุ กําเนิด(เกิดเปนตวั ). อธบิ ายวา สตั วเหลา นน้ั กาวลง คือถอื ปฏิสนธิ เหมือนกา วยางเขา ไปสกู ะเปาะไขแ ละรงั มดลูก. ชื่อวา อภนิ พิ ฺพตฺติ เพราะอรรถวา ผดุ เกดิ . อภนิ ิพพัตตินั้นประกอบดว ยสังเสทชกําเนิด (เกิดในเถา ไคล ) และโอปปาตกิ กาํ เนิด(ผุดเกิด) อธิบายวา สตั วเ หลาน้ัน เกดิ ปรากฏข้นึ ทีเดียว. นี้เปนเทศนาตามโวหารกอน. ตอ ไปนี้จึงเปนเทศนาโดยปรมัตถ อธิบายวา โดยปรมมตั ถ ขันธทัง้ หลายเทานนั้ แหละ ปรากฏขน้ึ ไมใชส ตั วป รากฏ. บรรดาบทเหลา นั้น บทวา ขนธฺ าน พึงทราบวา หมายเอาขนั ธ ๑ในเอกโวการภพ ขนั ธ ๔ ในจตโุ วการภพ และขันธ ๕ บา ง ในปญ จโวการภพ. การอบุ ตั ิ ชอื่ วา ปาตภุ าโว. พงึ ทราบการสงเคราะหด ว ยอายตนะทกี่ ําลงั เกดิ ขน้ึ ในภพนั้น ๆ เขา ในคําวา อายตนาน น้ี.

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 590 การปรากฏขึน้ ในสนั ตตินัน่ เอง ช่ือวา ปฏลิ าโภ อธิบายวาอายตนะเหลา นัน้ ท่ีปรากฏอยูน่ันแหละ ยอ มชื่อวาเปน อันสัตวทั้งหลายกลบั ไดแ ลว . ดว ยบทนี้วา อย วุจฺจตาวุโส ชาติ พระเถระกลา วยาํ้ ชาตทิ ่ไี ดแสดงมาแลว ท้ังโดยโวหาร ทัง้ โดยปรมตั ถ ดังนีแ้ ล. กผ็ ศู กึ ษาพึงทราบกรรมภพท่ีเปนปจจยั แหง ชาติ ในคําวา ภว-สมทุ ยา น.้ี คําทเ่ี หลอื มนี ัยดงั ท่ีกลา วมาแลว น้ันแหละ. จบ กถาพรรณนาชาตวิ าระ กถาพรรณนาภววาระ [๑๑๙] พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในภววาระดังตอไปนี้ :- กรรมภพและอปุ ปต ตภิ พ ช่ือวา กามภพ. บรรดาภพทงั้ ๒ อยางนั้น กรรมทเ่ี ปนเหตุใหเขา ถงึ กามภพน่นั เอง ชื่อวา กรรมภพ. อธบิ ายวา กรรมนั้นเองทานกลา ววา ภพ โดยการกลาวถึงผลเหมือนคาํ ทัง้ หลายมีอาทิวา การอบุ ัตขิ นึ้ แหง พระพุทธเจา ทั้งหลายเปน เหตุนํามาซึ่งความสขุ การสะสมบาปเปน เหตุนาํ มาซึ่งทกุ ขด ังน้ี เพราะกรรมภพน้นั เปน เหตุแหง อุปปต ติภพ. ขนั ธปญ จกที่ตณั หาและทฏิ ฐยิ ึดครองแลวเกิดขึ้นแลวดว ยกรรมน้นั ชือ่ วา อปุ ปต ตภิ พ. เพราะวา ขนั ธปญจกน้นัทา นกลา ววา ภพ เพราะตัง้ วเิ คราะหวา เปนที่เกดิ (แหงปฏสิ นธจิ ติ ). เม่ือเปนอยา งน้ี ท้ัง ๒ อยา งน้ี คอื กรรมภพนี้ ๑ อุปปตติภพ ๑ทา นกลาววา เปนกามภพแมโดยประการทั้งปวง. ในรปู ภพและอรปู ภพ

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 591ก็ทาํ นองน.ี แตอปุ าทานในคําน้ีวา อุปาทานสมุทยา นี้ เปน ปจจัยของกรรมภพทเ่ี ปน กุศล. โดยอปุ นิสสยปจจยั นั้นเอง. อปุ าทานเปนปจ จัยของกรรมภพที่เปนอกศุ ล โดยอปุ นิสสยปจจยั บา งโดยสหชาตปจจยั เปน ตนบาง แตเ ปน ปจจัยของอุปปตติภพ ของกรรมภพท้ังที่เปน กศุ ลและอกศุ ลทั้งหมดโดยอุปนสิ สยปจ จัยบาง. คําท่ีเหลือมนี ยั ดงั ที่กลาวมาแลว นน่ั แหละดังน้ี. จบ กถาพรรณนาชาติวาระ กถาพรรณนาอุปาทานวาระ [๑๒๐] พึงทราบวินิจฉยั ในคําทั้งหลายมีอาทิวา กามปุ าทานในอปุ าทานวาระ. กิเลสชาต ช่อื วา กามปุ าทาน เพราะวิเคราะหวา เปน เหตยุ ึดมัน่วตั ถกุ าม หรือเพราะยดึ วัตถกุ ามนัน่ เอง. อกี อยางหนง่ึ กามน้นั ดว ยเปน อุปาทานดวย เพราะฉะน้นั จึงช่ือวา กามุปาทาน. การยึดม่ันทานเรียกวา อปุ าทาน. เพราะวา อุปศพั ท ในคาํ วาอุปาทาน นี้ มเี นอื้ ความวา มั่น เหมอื นอุปศัพท ในคาํ ทัง้ หลายมีอาทิวาอุปายาส และ อุปกฏั ฐะ. คําวา กามปุ าทาน นี้ เปน ชอ่ื ของราคะทเ่ี ปน ไปในกามคุณ. นี้เปน ขอ ความสังเขปในกามุปาทานน้ี. แตโดยพิสดาร กามปุ าทานนี้ พงึ ทราบโดยนยั ทีไ่ ดต รัสไวแลว วาบรรดาอปุ าทานเหลา น้นั กามปุ าทานเปนไฉน ? ไดแ กค วามพอใจดว ยอํานาจความใครใ นกามทง้ั หลาย.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 592 ทฏิ ปุ าทาน กอ็ ยา งนัน้ คอื ทิฏฐนิ นั้ ดวย เปน อุปทานดวยเพราะฉะน้นั จงึ ช่ือวา ทฏิ ปุ าทาน. อกี อยา งหน่ึง กเิ ลสขาด ชือ่ วาทฏิ ปุ าทาน เพราะยดึ มัน่ ทฏิ ฐ.ิ หรือชอ่ื วา ทิฏปุ าทาน เพราะวิเคราะหวา เปนเหตใุ หยึดมั่นทฏิ ฐ.ิ อธิบายวา กเิ ลสขาดใดยอ มยดึ ม่ันทิฏฐเิ ดมิในคําท้งั หลายมอี าทวิ า ท้งั อตั ตา (อาตมัน) ท้ังโลก เปนของเทย่ี งเพราะฉะน้ัน กเิ ลสชาตนิ นั้ จึงชอ่ื วา อยางนั้น (ทฏิ ุปาทาน).อยา งท่ีตรัสไวมีอาทิวา ทั้งอัตตา (อาตมัน ) ทั้งโลก เปนของเทยี่ งสิง่ นีเ้ ทานนั้ เปนสัตยะ (ของจริง) สง่ิ อนื่ เปนโมฆะ. (ไรประโยชน).คาํ วา ทิฏปุ าทานนี้ เปนช่อื ของทิฏฐทิ ้ังหมดเวนไวแ ตส ีลพั พทั ตปุ าทานและอตั ตวาทุปาทาน. น้ีเปน ขอความสงั เขปในทฏิ ปุ าทานน้.ี แตโดยพสิ ดารทิฏปุ าทานน้ี พงึ ทราบโดยนยั ทไ่ี ดต รัสไวแ ลว น่นั แหละวาบรรดาอุปาทานเหลานัน้ ทิฏุปาทานเปนอยางไร ? (ทิฏปุ าทานคอื )ทานท่ีบคุ คลใหแลว ไมม ผี ล. บรรดาอุปาทานเหลานนั้ ชอ่ื วา สลี พั พัตตปุ าทาน เพราะเปนเหตยุ ดึ มัน่ ศีลและพรตบาง เพราะศีลและพรตนน้ั ยึดม่ันเองบาง เพราะศลี และพรตน้ันดวยเปน อปุ ทานดวยบา ง. อธบิ ายวา การยดึ มัน่ ดว ยตนเองนน่ั แหละโดยความเชือ่ มั่นวา ศลีและพรตทั้งหลายมีศีลของโคและวัตรของโคเปนตน เปน ของบรสิ ทุ ธ์ดิ ว ยอาการอยางนี้ เพราะฉะนน้ั จงึ ชือ่ วาอยา งนั้น (สลี พั พตั ตุปาทาน). น้ีเปน ขอความสังเขปในสลี พั พัตตุปาทานน.้ี แตโ ดยพสิ ดารสลี พั พัตตุปาทานน้ี พึงทราบโดยนยั ทีต่ รสั ไวแลว วาบรรดาอปุ าทานเหลา น้ัน สลี พั พัตตปุ าทานเปน ไฉน ? คือ ความบรสิ ุทธิ์

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 593ดว ยศีลของสมณพราหมณท้งั หลายภายนอกศาสนาน.ี้ ชื่อวา วาทะ เพราะเปนเหตกุ ลา วในบดั น.้ี ชอ่ื วา อปุ าทานเพราะเปน เหตุยึดม่นั . ถามวา กลา วหรอื ยดึ ม่นั อะไร ? แกวา กลาวหรอื ยดึ มั่นอัตตา (อาตมัน). การยดึ มั่นวาทะของตน ชอ่ื วา อตั ตวาทุปาทาน. อกี อยา งหนง่ึชือ่ วาอตั ตวาทุปาทาน เพราะเปนเหตุยดึ ม่นั เพียงแตว าทะของตนเทานัน้วาเปนอัตตา (อาตมนั ). คาํ วา อตั ตวาทุปาทาน นเี้ ปนช่ือของสกั กายทฏิ ฐมิ วี ตั ถุ ๒๐. นเี้ ปน ขอความสงั เขปในอัตตวาทปุ าทานน.ี้ สวนโดยพสิ ดารอตั ตวาทุปาทานน้ี พึงทราบโดยนัยท่ตี รสั ไวแลว วาบรรดาอุปาทานเหลานั้น อัตตวาทุปาทานเปน ไฉน ? อัตตวาทุปาทานคือ ปถุ ชุ นในพระศาสนานี้ ไมไ ดสดับแลว ไมเห็นพระอริยเจา ท้งั หลายดังน.้ี ตัณหาในคําวา ตณหฺ าสมทุ ยา น้ี เปนปจ จยั ของกามปุ าทานโดยอปุ นสิ สยปจจัย หรอื โดยอนันตรปจจยั สมนันตรปจจยั นัตถปิ จจัยและอาเสวนปจ จยั แตเปนปจจัยของอุปาทานท่เี หลอื คอื แมโ ดยเปนสหชาตปจ จัยเปน ตนบาง คาํ ท่ีเหลอื มีนยั ดังกลาวแลวนัน้ แหละ ดงั น.้ี จบ กถาพรรณนาอุปทานวาระ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 594 กถาพรรณนาตณั หาวาระ ตณั หา ๑๐๘ [๑๒๑] พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในตณั หาวาระ (ตอ ไป) :- ตณั หาทเ่ี ปนไปแลว โดยชวนวถิ ี มีชื่อตามอารมณท ่ีคลายกับบิดา(ผใู หเ กิด) วา รูปตัณหา ฯลฯ ธรรมตณั หา เหมือนกบั (คน)มีชื่อตามบิดาในคาํ ทัง้ หลาย มีอาทวิ า เศรษฐบี ุตร พราหมณบุตร เปนตน . ก็ในตัณหาวาระน้ี ตณั หามี ๓ ประการอยา งนี้ คือตัณหาท่ีมรี ูปเปนอารมณค อื ตณั หาในรปู เพราะฉะนน้ั จงึ ชอ่ื วา รปู ตัณหา รปู ตณั หานน้ัเม่ือยนิ ดี เปนไปโดยความเปน กามราคะ ช่ือวา กามตณั หา. เม่อื ยินดี (รปู ) เปนไปอยา งนว้ี า รูปเทย่ี ง คือย่งั ยนื ไดแ กต ิดตอกนั ไป โดยความเปน ราคะท่ีเกดิ รว มกบั สสั สตทฏิ ฐิ ชอ่ื วา ภวตณั หา. เม่อื ยนิ ดี (รปู ) เปนไปอยางนว้ี า รูปขาดสูญ คอื หายไป ไดแ กละโลกน้ไี ปแลว จักไมม ี โดยความเปนราคะเกดิ รวมกบั อจุ เฉททิฏฐิช่อื วา วภิ วตณั หา. และสัททตัณหาเปน ตน ก็เหมอื นกบั รูปตณั หา ฉะนั้น จงึ รวมเปนตณั หาวปิ รติ ๑๘ ประการ. ตณั หาวปิ ริตเหลา นนั้ แจกออกเปน ๑๘ในอายตนะทงั้ หลายมรี ปู ภายในเปน ตน (และ) แจกออกเปน ๑๘ ในอายตนะทง้ั หลายมรี ูปภายนอกเปนตน จึงรวมเปน ๓๖ ประการ. แจกเปน อดีต ๓๖ เปนอนาคต ๓๖ เปนปจจบุ ัน ๓๖ ดวยประการอยางนี้จงึ เปน ตัณหาวปิ รติ ๑๐๘ ประการ. อีกอยา งหนงึ่ ตัณหาวปิ รติ ๑๘ ประการ อาศยั รูปท่เี ปนไปภายใน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 595เปนตน มีอาทอิ ยางนีว้ า เพราะอาศยั รปู เปน ภายใน มีตัณหาวา เรามีเพราะรปู นี้ (และ) วา เม่ือเรามี เราก็เปนทีป่ รารถนา ฉะน้นั จงึรวมเปน ตัณหา ๓๖ แบงเปน อดตี ๓๖ อนาคต ๓๖ ปจ จุบนั ๓๖โดยประการอยางน้ี รวมเปนตัณหาวิปรติ ๑๐๘ ดงั ที่พรรณนามานแ้ี ล. เม่ือทําการสงเคราะหเขา กันอีก ตัณหาก็มี ๖ หมวดเทาน้นั ในอารมณท งั้ หลายมีรปู เปน ตน ดวยอรรถท่ที า นแสดงไวอ ยางนว้ี า ตัณหามี ๓ อยางเทานนั้ มกี ามตัณหาเปน ตน นักปราชญพ ึงทราบ ตณั หาโดยการสงเคราะหขอความท่พี ิสดารเขา ดวยกันอกี จากขอ ความพิสดารทแี สดงไวแลว ดังน้.ี ก็เวทนาทเ่ี ปนวบิ ากพระเถระประสงคเ อาแลว วา เวทนา ในคําวาเวทนาสมุทยา น.ี้ ถาจะมคี ําถามวา เวทนานั้นเปนปจ จัยแหงตัณหาในทวาร ๖อยา งไร ? ตอบวา เปนปจ จัยเพราะเวทนาเปน สิ่งที่นายินด.ี อธิบายวา เมอื่สัตวท ้ังหลายยดึ มน่ั เวทนาวา เปนของเราอย.ู ดวยความชอบใจสุขเวทนาเขาจะเปนผูยังความทะยานอยากเวทนาใหเกิดข้ึนแลว ยนิ ดแี ลว ดว ยความกําหนัดยินดีเวทนา ปรารถนารปู ท่ีไดเหน็ แลว น่ันแหละ และครัน้ ไดรปู นัน้ แลว กช็ อบใจทั้งทําสกั การะแกชา งเขยี นเปนตน ผใู หอ ารมณ. ในโสตทวารเปนตน ก็เหมอื นกัน สัตวทงั้ หลายยอ มปรารถนาเสยี งเปนตน ซง่ึ เปน ทน่ี าปรารถนาทเี ดยี ว และครั้นไดแ ลว ก็ชอบใจเสยี งเปนตน เหลานั้น ท้งั ทาํ การสักการะ นักดีดพิณ ชา งปรงุ น้าํ หอมชางทอ และผูแ สดงศิลปนานาชนิดเปน ตน .

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 596 เหมอื นอะไร ? เหมือนแมผูรักลกู ทําสกั การะแมนมคอื ใหเขาดื่มและบรโิ ภคเนยใสและนมท่อี รอยเปนตน . เพราะความเสนหาในลกู . ถอ ยคาํ ทเ่ี หลือมนี ัยดงั ท่ีกลาวแลวนนั่ แหละ. จบ กถาพรรณนาตัณหาวาระ กถาพรรณนาเวทนาวาระ [๑๒๒] พงึ ทราบวินจิ ฉยั ในเวทนาวาระ (ตอ ไป) :- หมวดเวทนาช่อื วา เวทนากายะ. คาํ วา จกฺขสุ มผฺ สสฺ ชา เวทนา ฯลฯ มโนสมผฺ สฺสชา เวทนาน้ีเปนชอื่ ของเวทนาทัง้ ทีเ่ ปนกุศลทัง้ ทีเ่ ปนอกุศล และอัพยากฤตทเ่ี ปนไปแลว ในจักษุทวารเปน ตน ตามวตั ถุ (ท่ีตัง้ ) ทีค่ ลา ยแม เหมอื นกบั ชือ่(ของลูก ) ตามแมใ นคําท้ังหลายมอี าทิอยา งนว้ี า สารบี ตุ ร ( ลูกนางสารี)มนั ตานีบุตร (ลูกนางมนั ตาน)ี เพราะมาแลวในคัมภีรวภิ งั คอยา งนว้ี าเวทนาท่เี กิดจากจกั ขุสัมผัสทีเ่ ปนกุศลกม็ ี ที่เปนอกุศลกม็ ี ทเ่ี ปน อพั ยา-กฤตก็มี ในคํามอี าทิวา จกขฺ สุ มผฺ สฺสชา เวทนา น้ี มอี รรถพจนวาเวทนาทเี่ กดิ ขึ้น เพราะจักขสุ มั ผสั เปน เหตุ ช่ือวา จกั ขุสมั ผสั สชาเวทนา.ในทุกทวารมีโสตะเปนตน กท็ ํานองนี้. นีเ้ ปน กถาที่วาดว ยการสงเคราะหเขากนั ทุกอยา ง ในเวทนาวาระนกี้ อน. แตวา เวทนาพงึ ทราบโดยเวทนาทส่ี ัมปยตุ ดวยธรรมเหลา น้นั คอืในจักขุทวารโดยวบิ าก มจี ักขวุ ญิ ญาณ ๒ ดวง มโนธาตุ ๒ ดวง มโน-

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 597วิญญาณธาตุ ๓ ดวง. ในโสตทวารเปนตน กท็ าํ นองนี้. สว นมโนทวารพงึ เขา ใจวา เปน เวทนาสัมปยตุ ดว ยมโนวญิ ญาณธาต.ุ กใ็ นคําวา ผสสฺ สมุทยา นี้ พงึ ทราบวนิ ิจฉยั วา ในทวารทั้ง ๕เวทนาอาศัยวตั ถทุ ัง้ ๕ มีการเกิดข้นึ เพราะจกั ขสุ ัมผสั ทีเ่ กดิ ขึน้ รว มกันเปนตน เกิดขึ้น. จักขุสัมผัสเปนตน จงึ เปน ปจจยั ของเวทนาทเี่ หลอื ท้งั หลายโดยเปน อปุ นิสสยปจจยั เปนตน เวทนาโนตทาลมั พณขณะ. ในมโนทวารและเวทนาในปฏิสนธิขณะ ภวังคขณะและจุติขณะทเ่ี ปน ไปในทวารทั้ง ๖มีการเกิดข้ึน เพราะการเกิดขึ้นแหง มโนสัมผสั ทเ่ี กิดขึ้นรวมกัน. คําท่ีเหลอืมนี ยั ดงั ทก่ี ลา วมาแลวนน่ั แหละ. จบ กถาพรรณนาเวทนาวาระ กถาพรรณนาผัสสวาระ [๑๒๓] พงึ ทราบวนิ ิจฉยั ในผสั สวาระ (ตอ ไป) :- สมั ผสั ในเพราะจกั ษุชื่อวา จักขุสัมผสั . ในทกุ ทวารกท็ ํานองน้.ีและดวยคําเพียงเทา น้ีวา จกฺขสุ มผฺ สฺโส ฯลฯ กายสมผฺ สฺโส เปนอันพระเถระไดกลาวถงึ สมั ผสั ท้งั ๑๐ มวี ัตถุ ๕ ทั้งท่เี ปนกุศลวิบากและอกศุ ลวบิ าก. ดว ยคําวา มโนสมผฺ สโฺ ส นี้ เปน อนั พระเถระไดก ลาวถงึ ผสั สะที่สัมปยตุ ดว ยโลกยิ วิบากทเ่ี หลือ ๒๒ อยา ง. บทวา สฬายตนสมทุ ยา ความวา เพราะอายตนะ ๖ อยา ง มีภิกษเุ ปนตน เกิดขน้ึ ผัสสะแมท ง้ั ๖ อยา งนี้ ก็มีการเกดิ ขึน้ . คําทเี่ หลือมนี ยั ดงั กลาวมาแลวน้นั แหละ. จบ กถาพรรณนาผสั สวาระ

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 598 กถาพรรณนาสฬายตนวาระ [๑๒๔] พงึ ทราบวินิจฉยั ในสฬายตนวาระ (ตอไป) วาอายตนะท้งั หมด ทีค่ วรจะกลา วในคาํ ทั้งหลาย มอี าทวิ า จกฺขายตนมีนัยดังท่ีไดกลา วไวแ ลว ในขันธกนิเทศและอายตนนเิ ทศในคัมภีรว สิ ทุ ธิ-มรรคนนั่ เอง. แตว า ในคาํ วา นามรูปสมทุ ยา นี้ ผูศึกษาพึงทราบการเกิดขน้ึแหงสฬายตนะ เพราะนามรูปเกดิ โดยนยั ทไ่ี ดกลา วไวแ ลว ในนเิ ทศแหง ปฏิจจสมุปบาทในคัมภรี วิสทุ ธิมรรค ดวยสามารถแหงอายตนะท่ีมีรูป(อยางเดียว) และนาม (อยา งเดียว) และท้งั นามท้ังรูปเปนปจ จัย.คาํ ทเ่ี หลอื มีประการดังทก่ี ลาวมาแลวนน่ั แล. จบ กถาพรรณนาสฬายตนวาระ กถาพรรณนานามรูปวาระ [๑๒๕] พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในนานรปู วาระ (ตอไป) :- นามมีการนอมไปเปน ลกั ษณะ. รปู มกี ารสลายไปเปนลกั ษณะ.แตว า ในวาระแหงวิตถารนยั ของนามรปู น้นั พงึ ทราบวา เวทนา ไดแ กเวทนาขนั ธ สญั ญา ไดแกสัญญาขันธ เจตนา ผัสสะ มนสกิ ารุ ไดแ กสังขารขนั ธ. ถึงจะมธี รรมะแมอยางอน่ื ท่ีสงเคราะหเ ขา ดว ยสงั ขารขนั ธก็จรงิ อยู แตธ รรม ๓ อยางนี้ มีอยูในจติ ท่มี ีพลังตาํ่ ทกุ ดวง เพราะฉะนั้นในนามรปู วาระน้ี พระเถระกไ็ ดแ สดงสงั ขารขนั ธไ ว ดว ยอาํ นาจแหง ธรรม๓ อยางเหลา นนี้ ่ันเอง คาํ วา จตฺตาริ ในคําวา จตฺตาริ มหาภูตานิ น้ี เปน การกาํ หนด

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 599การนับ (เปนจํานวนนับ). คาํ วา มหาภตู านิ น้ี เปนช่ือของดนิ นํา้ ไฟ ลม แตเหตทุ ี่เรียกส่งิ ท้งั ๔ น้นั วามหาภูตและนยั แหง การวินจิ ฉัยอยางอน่ื ในนานรปู นี้ทง้ั หมด ไดก ลา วไวแลว ในนเิ ทศแหง รปู ขนั ธใ นคมั ภรี ว ิสทุ ธมิ รรค. สว นคาํ วา จตุนนฺ  นคําวา จตนุ นฺ ฺจ มหาภตู าน อปุ าทายเปนฉฏั ฐีวิภตั ติ ใชใ นอรรถแหงทตุ ยิ าวิภตั ติ มีอธิบายวา อาศยั ซึง่มหาภตู ทงั้ ๔. บทวา อปุ าทาย ความวา เขา ไปยดึ ไว คือจบั ไว. อาจารยบางพวกวา นสิ สฺ าย ( อาศยั ) กม็ .ี ก็ศัพทว า วตตฺ มาน น้ี เปน ปาฐะเหลอื (เกนิ ). อกี อยางหน่ึงคาํ วา วตฺตมาน นี้ เปนฉฏั ฐวี ิภตั ติ ใชในอรรถวา ชุมนุม เพราะเหตุน้ัน พึงทราบอรรถาธิบายนวี้ า รูปที่อาศัยการชมุ นุมมหาภูตรปู ท้งั ๔เปน ไปอยู. เม่อื เปน อยางน้ี แมใ นท่ีทุกแหง มหาภูตรปู ๔ มีปฐวีเปน ตนและรูป ๒๓ อยา ง ท่ีอาศยั มหาภตู ๔ อยางเปนไป ท่ีตรัสไวใ นพระบาลีน่นั เองในคมั ภรี อ ภิธรรม โดยแยกประเภทเปนจกั ขายตนะเปน ตน แมทัง้ หมดพงึ ทราบวา ชือ่ วา รูป. กใ็ นคาํ วา วิ ฺ าณสมุทยา นี้ วิญญาณใดเปนปจ จัยของนาม(อยางเดยี ว) ดวย ของรปู (อยางเดียว ) ดว ย ท้งั ของนามของรูปดวยเพราะฉะนน้ั ดว ยสามารถแหง นาม แหง รูป และทิง้ นามท้งั รูปท่มี ีวิญญาณเปน ปจจยั น้นั ผูศึกษาพงึ ทราบการเกดิ ข้นึ แหง นามรปู เพราะวิญญาณเกิดขน้ึ ตามนยั ทไี่ ดก ลา วไวแ ลวในนิเทศแหง ปฏิจจสมุปบาท

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 600ในคมั ภรี ว สิ ุทธมิ รรคนัน้ เทอญ. คําทเี่ หลอื มนี ยั ดังที่กลา วมาแลว น้ันแหละดงั น้แี ล. จบ กถาพรรณนานามรปู วาระ กถาพรรณนาวิญญาณวาระ [๑๒๖] พึงทราบวนิ ิจฉัย ในวิญญาณวาระ (ตอ ไป) :- วิญญาณในเพราะจกั ษุ ชอ่ื วา จกั ขวุ ญิ ญาณ อีกอยางหนึง่ วิญญาณทเ่ี กดิ ขน้ึ แลว จากจกั ษุ เพราะฉะน้ัน จึงช่อื วาจกั ษวุ ญิ ญาณ โสตวญิ ญาณฆานวญิ ญาณ ชิวหาวิญญาณ และกายวญิ ญาณ ก็อยางน้ี เหมอื นกนั .แตว ิญญาณนี้ ไดแ กมโนนั่นเอง เพราะฉะนนั้ จงึ ชอื่ วามโนวญิ ญาณ.คาํ วา มโนวญิ ญาณ นี้ เปนช่ือของวิบากจติ ท่ีเปน ไปในภมู ิ ๓ เวน ทวิ-ปญจวิญญาณ. แตใ นคําวา สงขฺ ารสมทุ ยา น้ี ผศู ึกษาพึงทราบการเกดิ ขึ้นแหงวิญญาณ เพราะสังขารเกิด ตามนยั ทไ่ี ดก ลา วไวแลว ในคัมภรี วสิ ทุ ธิมรรคนนั่ เอง โดยวิญญาณท่ีมีสังขารเปน ปจ จยั . คําทเ่ี หลือมีนัยดงั กลา วแลวนัน่ แหละ ดงั นแ้ี ล. จบ กถาพรรณนาวญิ ญาณวาระ กถาพรรณนาสังขารวาระ [๑๒๗] พึงทราบวนิ ิจฉัยในสงั ขารวาระ (ตอ ไป) :- สงั ขารมกี ารปรุงแตงเปน ลกั ษณะ. แตว า ในวาระแหงวติ ถารนยั