Б. Нұржекеұлы т11

БЕКС¥

¥ЛТАН







БЕКС¥ Н¥РЖЕК W.Mtafm 11-ТО ©зендер ©р ©ж

g A C 5 i«,v ЛТАН КЕ-¥ЛЫ mamjm ОМ ©рнектеген же . /ме? 'Талдьцорган цаласыньщ 0L~ 1ыктандырылган мтапханалар жуйесГ мемлекеттж мекемес1

У Д К 821.512.122 ББК 84 (5 Крз) 7-4 Н 86 Казахстан Р Мэдениет жэне Акрарат жэне “Эдебиеттщ элеум егпк ма багдарламасы бо Нуржеке-улы Бексултан. Н 86 Шыгармалар жинагы./ Б Алматы: “Жалын баспас Т.11: ©зендер ернекгеген ISBN 978-601-7286-76-7 Жазушыньщбул ютебше Же баяндайтын “©зендер ернектег жазган макалалары мен очеркте Югэп жалпы кепшипкке ар ISBN 978-601-7286-76-7

Республикасыныц е аппарат министрл/п е мурагат комитетi ацызды турлерш басып шыгару\" ойынша шыгарылды Бексултан Нуржеке-улы. сы\" ЖШС, 2013. н елке. - 2013. - 400 бет. Жетзсудынтарихы мен табигатытуралы ген елке\" шыгармасы мен ор кегле ер1жинакталган. рналган. УДК 821.512.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-4 © Нуржеке-улы Бексултан., 2013 © “Жалын баспасы\" ЖШС, 2013

ТАБИЕАТ TVHFA Ел аузынан есте кдлган 6ip таныганьща рана салем бересщ базарында, яки кггап дукешнд Таныганыц мен тацдаганыцды р кдлай тануда, кдйтш тацдауда кдсиетше кдрай? Аты мэл1м ав такырыбы мен жанрына немесе м Баскд талгам — таразы жок, Мум сырт керкше кдрай, оку ушш ем шырар. Бул — 6ip мэселе. Екнпш м кггабыцныц кдйсысын алдымен кдлай окдш улгтру керек? Осы 6ip мэселе менщ ез бас Сонын, 6ipi жуырда рана оцып О л — жазушы Бексултан Нуржек елке\" деп аталган жаца штабы. О yATipe алмай келе жаткдн кеп ю осы итапкд келушщ ce6e6i — о Муныц кдншалыкзы кджет кдси соцры 20 ж ыл ш ш д е пайда б оцыранда к ез ж ете TycTi. Ай \"Кешпендьчер\", 0.0л1мжановты \"Ел1м-ай,\", Э ,Кеюлбаевтыц \"Ур Муса\", М.Симашконыц “0л1би Ж \"Кд1зыл жебе\", М.Магауинньщ \"А окыранда, тарихи деректшк пен ажырату, аныцтау оцай мэселе е Осынша автордыц жаппай зацдылык, бар, эрине. Бул кдй

AH ШЕЖ1РЕ сез: \"базарда мыц Kici бар, щ \" дейтш. Сондай-ак, ютап де мыцдаган ютап болады. рана аласыц. Мэселе мунда Foft. Ендеше кдндай кдддр- вторына кдрай ма, мацызды мак^алган дацкдша кдрай ма... мкш, элдешм ютаптыц эдем1 мес, уй жасауына алатын да мэселе: тацдап алран саналуан окуьщ керек? Оныц бэрш сымда жш ушырап турады. шыкддн штабыма кдтысты. кеевтщ \"©зендер ернектеген Окдш та, окдш пшр айтура да ютаптардыц ншнде оку кезеп оныц кез тартар деректшп. иет екенше кдзак, эдебиетшде болтан тарихи романдарды йталык,, БЕсенберлиннщ ыц \"Ж аушы\", С.Сматаевтыц ркер\", З.Акышевтыц “Жаяу Жангелдин\", Ш.Муртазаевтыц Аласапыран\", т.б. романдарын кэркемдпспц аракдтынасын емес екеш аян болды. еткенге оралуында белгШ й халыцтыц да есейген, ес

Ъ вксут т Л ф Ы св-у я м ___ жинатан кезшде пайда болат халык, санасыныц социалиспк тарихи еткен жолын дуры талабыныц б ел п а деп 6iAeMi Сез болгалы отырган гата алыньш, кеше гам еддк, кдйда ед кдйдамыз, гам болдык, деген с жауабы ретшде дерект1мэл1м айткднда, ол \"бугалхалык,тык Жетпсудыц Kemerici мен 6yriH эцпме екен. BipaK, эцпме дег датдылы эцпме, повесть, ром очерктердщ жуйел! жнынты epeKmeAiri бар гатап десе бо будан бурын \"Bip еганш, 6 талкр!лауда жылы Ae6i3iMAi а одан барлык, жатынан езге окиталарга согады десек те, эдебиетшдеп тарихи романда езгеше. ©згеш елт сол — ке объект болатын уш сала (кргам курылтан керкем образдар ернектеген елке\" делшген K адам тагдырынан re p i Ж е мекендеген хальпргардыц, тайп аударылтан. Сондыщан гатапт журт, жер-су жене Ж епсу жа 6epyi ете орынды. Оныц ус \"Менщ Кдзак,станым\" деп жа окуымызга дэнекер болтанда Шынында, KiTan кдгзык, эдебиеттен кулакден еспгенн жайында кеп нэрсе бглетш с туйгешм1з — кеп HepceHi бгл езшен жаца кдф, жаца сыр т Айталык, Жепсудыц табит езендер1 мен келдерш, тург тагдырын сыртгай гам б 1\\мейдд ол бшмнщ жутацдыты мына га

_________________________________ тын кубылыс крй. Ендеше муны к дэ}прде жетшп, осы халык,тыц ыс тануды мак,сат туткдн ип i3. аптыц мацсаты да осы батытга еддк, кдндай едж, бугш гам болдык, сыкдиды жалпы суракрыц накуы метгерд1алта жаю екен. Дэл1рек к, окдгаларта жербесж болтан Hrici\" жайында \"бэртпзге кдшык,\" егенмен, бул керкем эдебиетгщ ман жанрларына емес, керкем ыгана жататын езшщ айрыкдш олады. Бексултан Нуржекеевтщ 6ip умгг\" атгы романын окдш, айткрным бар. Мына гатабы — еше туынды. Арагадж тарихи жотарыда \"пзглш аталтан кдзак, ардан да муныц айырмашыльпы еркем прозада роман жанрына м, адам, табитат) уласып, сюжетке р жуйесш жасаса, \"© зендер KiTan езше, атына карай, мунда етж уды ц табигатыиа, мунда палардыц тарихына кеб1рек коц1л тыц 6ipiHiui бетшде автордыц \"ел- айында тараулар\" деп анык,тама стше гатаптыц мацдайшасына азуы кдйсымыздыц да iui тартып ай. , окдялды. Тарихтан, керкем нен, кезбен кергеннен Ж еп су сияцты едж. Итапты окц келе лмейдд екенб1з, б!лем!з дегеннщ тауып кдхзыта окмдык, татын, таулары мен тогайларын, гындары мен олардыц тарихи дд? Сауатгыныц 6api бгледг BipaK, атапты угрле ощлганда айкдшдала 6

___________________ G туседь BipiHiuiAeH, куш кеше осы жазьш, замандастар OMipiH бейн тарихца барып халык,тардыц а айкдсына араласуы, географиялык детальдарды бес саусагындай кдлдырды. Осыныц бэрш автор кдлай зертгеп улпрген дейсщ, сур кдндай тажап панорама жасай автордыц осынау терец зертгеп \" быген деректерш оцырманга кд oftFa кдласыц. Осы туста мынад ш таты отымай, окднанда алтан б болсам, кднша уакцгг, кднша ецб едд? Муныц жауабын кпаптыц табамыз. О л ушш кджет нарсе осы жердщ, осы елдщ патриоты бо merci3 байлытын \"шеказ, шетаз с болады\", оны сую ymin, аялай жапырацтай жерш кдлдырмай з кещлге тушп, кдз1р п с т керкейт кез салу кажет\" дейдд Б.Нуржеке кцын макрапы игерткен. Сондьщ патриотгык, санасы окдфманына деген сушспеншшгш шындай ту \"Сырашар\" тарауынан кейш салган сансыз езен, келдердщ гео Tycipce, шым-шьггьфык шимай байыпты баяндауын кызьпып окд бай эсер алатын эцпме тындаган Кггап келемш1ц жартысына \"Кенеден жеткен куэлпстер\" дейт аныкдай тусетш жайлар аз емес автор кептеген тарихи деректерг суйенш, 6ipa3 кемесш меселел Акцкдтына кез1 жетпеген туст тужырым жасамай, окырманм жорамал жасайды. Бутан 6ip iui ж тарихи материалдарды к ет е окырманды тацдандырады, тен 7

GSmdejf efmeknmm елке ы заман такдфыбына роман нелеген автордьщ кенет кене аласапыран арпалысы мен к, этнографиялык шытырман б ш п баяндауы тац-тамаша р талым рет1нде кдшан жэне реткер ретшде соныц бэршен й алтан дейсщ. Екйпшден, \"бакдйшагына шешн шагып\" длай дэлелдеп жетюздд деген дай да сурак, туады: егер осы бшм!мдд ез беттмше алмакдхы бек сарып хдылу кджет болар \"Сырашар\" атгы тарауынан уакдгг пен ецбек кцна емес, олу кажет екен. Оныц шеказ, сушспеншшкпен тана игеруге й бтлу ушш, мумюндптнше зерттеу керек: кене тарихын ту ушш тер тепл, келешепне еев. Мше, осы сана гой OFaH щган автордыц Отаньш суйген а да дарып, туган жерге, елге уседх. шп кезект1 тараудыц, сулар ографиялык, картасын KaFa3Fa керер еддк, Б.Нуржекеевтщ дт, таботат сулульпы жайында ндай боласыц. а жуыгын алып турган — тш тарау. Кене тарихымызда екешн б!лем1з. Соныц езшде ге, зерггеулерге, естелпстерге лерге сэуле TycipreH тэр1з/ц. та Нуржекеев уз1лдд-кес1лдд мен ойласа, кецесе отырып жылыса, автордыц кцян-кесп р т, езшше тушн туйгеш нтт етедд. Бул тараудыц 6ip

Шттан M j/M v-fm __ ерекш елт — алп аныкц-алып бетш рылым эм де аша туссе оятады. Кп-аптыц крлган бес тарауы Талдыкррган облысына туг революциялык, езгер 1стер м Октябрь революциясы мен халык?ыц социалистж курылыс кемелденген социализм дэу1р кдйармандык, Kypeci мен ерлж деректт дэлелдермен талдап т Kp3ipri Талдыкррган облысы экономикалык, мэдени табыст жан жак,ты кдмту аркдглы жал ескен, аркендеген кескш-келб Жогарыда айткднымыздай, каркем публицистикагатан дер автордьщ бул салада ттл байлы тау-табе, азен-су, еамдж, ац-к кез тупдырады. Мысалы, 6ip кцяк, елец шап, еркек шап, к бидайык, мысыкруйрык, аюж селеу, кеюре, адыраспан, кыз турлер1, курай турлерь Сондай кднша саз кррын танытып тур Осы байлык,ты бугшп окд кдлада туратын кдуымга бж крндай! Саз болып отырган облыс окигаларды, барлык, саладагы жайганда, осыган крл жетюзге атамаскд?! Атау кржет-ак, Оны турып мак,тан етш атаган, Ti Мысалы, eKi рет Социали Алдабергеновтщ, жазушы 1 Эбжхан Кдстеевтщ, кампозит Дэнеш Ракдпневтщ, халык, ap Крнабек Байсеитовтщ, соным талантгы жастардыц eciMAepi к

____________________ болмаган дудэмал маселелердщ е екен деген ой, умгг пен сенш ы Ж епсу елкесше, оныц шннде гелдей совет замены екелген мен жацалык,тарга арналган. н Азамат согысынан бастап, ста, ¥лы Оган согысында, бугшп ршде жаца eMip ушш журпзген ж ецбегшщ жешсп нэтижесш та, жинак^ап та керсете бглген. ыныц нак,ты саяси-элеуметгж, тарьш накты керсеткшггер1мен лпы Социалистж Крзакртанныц бетш кез алдьща экеледь , бул ютаптыц ерекше езгеш елт рекплш мен дэйекплтнде десек, ыры да анрарылады. Бул ecipece кус, aFani, шап атгарын атаганда гана шап атгары: жусан, изен, кекпек, желкек, шьггыр, сасыр, жун, тецгежапырак, шайшап, згалдак, булддрген мен жуаньщ й-ак, ац-кус, жан-жэндж атгары р. дфманга, acipece кдлада ескен, жу кджет пе? Кржет болганда стыц каркш керсететш айтулы ы жещс пен табыстарды алга ен атакцы ер азаматгарды крлай ыц бэрш Б.Нуржекеев мшездеп irrri фотосуреттерш де берген. истж Ецбек Epi Нурмолда 1лияс Жансупровтщ, суретпп тор Мукдн Талебаевтыц, энпп racrepi Кулэш Байсеитова мен мен кртар баскр да жепсулык, курметпен аталган. Oftreyip, осы

облыстьщ атак, абыройына елеул 6api дерлж 1лтипаткд шнген, Мундай йтап керек пе бугшп e ескен ютапсуйпш окдфманга? К Кггабыныц соцында Бексулта 1зеттшк жасап былай деген екен окдфман Талдыкррган облысын еткеш мен бугшп тарихынан, о ул-кд1здары жайында азды-кет1 м Жетгсудыц осы 6ip шурайлы елке онда бул ютаптыц мшАетт орынд Окдфманныц айтары: Иэ, оры

л1 улес крскдн азаматгардыц epeci ескен, бшмге ьпуаласы Керек-ак,! ан осы окдфмандар алдында н: \"Бул ютапты крлына алган ньщ жер-су ерекшелшмен, оныц ецбеккер жане енерй меймет ала алса, сол аркдьлы есш сырггай да болса унатса, далды деп ойлаймыз\". ындалды. Мукдметжан Каратаев.

Ъекбщтан <Нф)кекв-уш__ 03ЕНДЕР 0РН •-------------------------v \"М ен щ К,азак,станым\" ж шыкдан ютэп. Жетзсу жер1, оныц шннде ур ю нш тк кезшде крныс ауда ус п болды. Сондык,тан ол ж тарихымен тырыз байланысты найман, кдцлы, дулат сияк,ты туцрыш кдзак, хандырыныц халык,тыц oKjipaAapFa жербес мен бугйша 6apiMi3re кызык СЫР Эке-ш ешесш жакры керм борыштар санамайтын с Эйткенмен кдзак,та \"Юм эк ж ур\" деген жалпак,сез бар. М емес, олардыц елу1, олард ем1рдщ ©зект! зацы дегенге caFbiHFaH урпак, сагынышын шеше, ата мен эже, бабалар кезшдей керш, эзшдей аяла артына не кдлдыра алады кдлдырады. Тутан ж ердщ э цубылмалы аспаны мен шешелер1м1здщ 6i3re 6epin Эке-шешем1з/у сатынтанда, сез1мнщ арынын басамыз. Т Ke3iMi3re жас аламыз. — Уа, дарира, алтын Кдддрйцдй келсем б 1л Жата алмас ем топы Кдсым болмай, тасы деп Кдсым агамыз тепн айт Эке-шешем1з ескен ауы турран аудан, олар ецбек сщ р

__________________ НЕКТЕГЕН 0ЛКЕ v ; -------------------------* жуйел1г1 бойынша 1984-жылы е шыгыс белш халык,тардыц улы арран алуан турл1халык,тыц жол жердщ тарихы кул/а Азияныц ы. Кдзак, халкдш кураран уйсш, ipi тайпалардыц 6ipa3 тарихына, ц курылуына, баскд да бук 1л сис болтан Жетгсудыц кешегйй к, РАШАР мейтш, езш олардыц алдында сан алы адам сирек uibiFap. ке-шешесш жанына байланып Магынасы эке-шешец мэцгшк ьщ iciH сенщ жалрастыруыц е сайды. А л сонда эке-шешесш н кдлай басуы керек? Э ке мен мен аналар болашак, урпагына ап журу! ушш мэцп мура етш ы? Эрине, тек туган жерш р тасы, ap6ip бутасы, ец аяры кеш пел1 булты — да эке- кеткен бага жетпес аманаты. сол аманатын аялап кдна асык, Топырагын сушп, кепне аунап, н 6eciK тутан жер! лмей, кеше кер! ырагыцда теб1ренбей, ыц болсам мен егер, — тпаган рой. ыл, араласкдн ел-журт, олар р ген обылыс, тутан республика 10

___________________ ОЗ Отанымыз — б1здщ басты байлы шетаз. Ж эне шеказ, шетаз суш болаты н байлык,. Оны сую мумюндшнше жапырадтай ж керек: кене тарихын кещлге туйш тер тегш, келешегше к ез салу кдлдрш бглген соц рана оны мак алсак, кдна оган шын пешлмен Бул ю тэ т т жазу макратымыз экономикасы мен мэдениетш журтшылы кдд жалпылай да бол аркр1лы жас урпакуы туган жер Эщтме Талдыкррган обылы алгаш рет С С С Р Ж огаргы Сов жылгы 16-наурыздагы Указы б обылысыньщ территориясынан 1959-жылы 6-маусымда Алматы кдйта крсылып, 1967-жылы 23-ж обылыс болып шадырак, кетерд шырысындагы Ж ет1суга жат К,ытаймен ш е к т ес е д ь О ц т у батысында Алматы, солтустш батысында Жезкдзган обылысга келеш 118,5 мьщ шаршы кил бойынша халкрг 664 мьщ адам. (орталыгы Панфилов кдласы), Г селосы), Кербулак, (орталыгы поселкеа), Кдратал (орталыгы (орталыгы кдла улпсш деп Киро (орталыгы Кдрабулак, п оселкеа селосы), Акру (ортальны Ж ансуп (орталыгы кдла ул п а н д е п Ae (ортальны Андреевка селосы), С кдласы), А л а к е л (орталы гы У эк1мш1л1к аудан ж эне ж еке эк Текем кдлалары бар. Ж алпы кд \"Халык, шаруашылыгын еркен Талдыкррган обы лы сы 1973- ордешмен наградталды. 11

ОЗендф efmebimm елке ырымыз, О л байлык, ш еказ, шспеншш кпен FaHa игеруге ушш , аялай 6iAy ушш , ж ерш кдлдырмай зерттеу ш, кэз1рпсш керкейту ушш у кджет. Ж е р кдсиетш, ел куан тутамыз. Маккан тута табынамыз. з — туган ж ердщ тарихын, ш, адамдары мен ж ерш лса таныстыру. Таныстыру рдд сую ге тэрбиелеу. сы жайында. Бул обылыс вет! Президиумьшьщ 1944- бойынша непзшен Алматы н белш ш ш ь н ъ т курылган. ы обылысыньщ курамына желтокранда кдйтадан ж еке дь Кдзакртанньщ оцгуспк- татын елке. Ш ыгысында усттнде жэне оцтустж- ш нде Семей, солтустж- арымен шегараласады. Ж е р лометр. 1979-жылгы санак, Кэз1р обылыста Панфилов Гвардия (ортальны Кргалы кдла уст1ндег1 С ары езек ы Уш тебе кдласы), Киров ов поселкес1), Талдыкррган а), Кдпал (орталыгы Кдпал пров поселкес1), Берш тебе en ci поселкес1), Андреек Саркднд (орталыгы Саркднд Уш арал с ел о сы ) атты 12 к1мш1л 1ктег1 Талдыкррган, длаларыньщ саны — бесеу. ндетудеп зор ецбеп ушш\" -жылы 5-наурызда Ленин

Ъексутан ‘Нф/свкв-утл__ Талдыкррган обылысы — Географиялык, орналасу жар жаугершШк пен шапкдшш К^закртанныц да, социали шьнысындагы KepiKTi елке. оранган\" деп бутонп урпак, крсады. \"С урелн сез баяндап KepiKTi жердщ тауы мен су гажап сыр жатыр. О л сырла емес, ейткенмен ез кез1 кулагымызбен е слген жэйт кылдык, К,азак,тын, ардагер улда ауруханада жатып (1970 ж. 1 тус1рген екен, сол \"П ары з жасгардпа гой. Эцпм е сол ж ж етю зт, мэцп мурат сусыны макраткд, е л алдындагы боры мез, жегенге ток,урпак, болм еюлдер1 де уз1лген емес. \" алмайды\" деген дурыс\", айтпакд1ы, жастарды е л алд б ул ютэп аз да болса к^юмет жакры — кеш бастар\" деген бурыш ы ж ене кэз1р п тарих кергенд1лпсгщ б е л п а болса

____________________ — Ж елсудьщ шурайлы белш. рдайына байланысты ол бурын шылыкзъщ етшде турса, кэз1р исток Отанымыздьщ да кун . ''Ш ьнысында Отанньщ гулге Жетосуды мак,танышпен энге п ж етизе алмас\" (1.Жансупров) уында, meai мен нуында талай арды тугел аш у тштен мумкш 1м 1зб е н к ерген , окы ган, е з ттерд1журт та б 1лсш деп ниет ары ны ц 6ip i 1лияс О м аров 16-иплде) соцрыойларын кдтазга з\" атаган хатында: \"К елеш ек жастарра бар кдзынаныц кдддрщ ымен кдндырып еаруде, улкен ышкд баулып ес1руде. 1шкенге асын. ¥рпак,та, оньщ талантты \"Е л болса, ер тугызбай тура — депто. С о л 1лияс арамыз дындагы борышкд баулу уппн т аткдрса куанар е/ук. “Кергеш н екен халкдгмыз, туган жердщ хын окрш б]лу гамге де болса керек. 12

___________Q СУЛАР CAJIFAH ------------------- V A Кдзак,тьщ apFbi, бер п тари жакры мекен 1здеген адамдар Асан Кдйры жеруйык;гы 1здесе \"Кдра кдзан, сары Кдмы ушш кдмда Крныскд жер 1зд Е ртеплер мен ацыздарда, дамытан. Асан ата Ж е тк уд ы ж ем к екен, шаруага жакры кр деген сез бар. “Биылгы шаншы арба шыгады\" деген де эцпм е а кунарлылыгына, суыньщ молды шьщкдн с ез болар. BipaK, ж ерд ма? Осы сураккэ жауап ретзнде артык,тыгы болмас. Ацы зды ц ез1н айтпас бу ж ети зген автор жайында 6ipe бабалар жайын 6i3re ж етю зге б 1здщ басты м1ндетгер1м1здщ Бул ацыз Никита Яковлеви гасшщ “ Ерте кездерде Орта Аз ж ай ы н д агы м е л 1м е т т е р ж и келтзрьлген. KiTen 1851-жылы том. Бичурин Кдзан губернияс Бичурин (чувашша Ш ияк) де тамызда дш кдязметкершщ о Кдзан семинариясында окдды 1808-жылдан 1821-жылга д 13

Q3endef> efmeknmm елке H СУЛУЛЫК, ---------------------------------- • хында елге ж айлы крныс, хакргнда ацыз ацпм е кеп. е, ©теген батыр ы бала ана дейд1\". (Ж Ж абаев) жырларда бул мотив кец кергенде: \"Агашы тунган рныс екен\", — деп айтыпты ган таягьщнан келеа-ж ы лы айтылады. О ньщ 6epi жердщ ыгына риза болтан кещлден дщ багасызы, кунсызы бола 6ip ацызды айта кеткеннщ уры н осы ацы зды 6i3re ep сез айта кетсек. © й т к е т ен ep6ip адамды курметтеу 6ipi деп ойлаймын. ич Бичурин (Иакинф) деген ияны мекендеген хальпргар и н а г ы \" д е г е н к 1т е б ш д е ы Петербургте басылган, 3 сыныц Чебоксары уйез1нде еген селода 1777-жылы 29- отбасында дуниеге келедд. ы. Ip6iTre, Тобылда болады. д ей ш п аральнргагы eMipi

Ъ екуапан Н ф квке-улы ___ Пекинде етедд. Грек, латы француз тйдерш жакры б уйренген. Жазган галыми, т марте Демидов сыйлыган а жалгыздык,тыц жапасын ш А л енд1 Бичурин ж азы береюк. Ертеде кундердд (нем ес Тумен, Тумын болуы да мум М ед е атты мурагер улы б керетш токдлынан та га 6i сол киш баласын оты ргазг елддц билеудшеше аманатк аманатка берген елге дер ызаланган Kepmi хан крлы болады. Шабуылдьщ e 3i де болу керек. Соныц бэрш д дереу ханньщ аргымаган келедд. Ендд амал жок, кд багалап, Туман оган он мыц мьщ тутш М еденщ енипеш соц, М ед е езш е ысцырма ж е аткрн кезде, э л п ж ебелер ы ез некерлерш ат уетшде с Эуел1 мынандай буйрык, бер баскц жерде жургенде бол ушкан жакдеа карай ойланб басын аламын\", — дейдд. Со ж ебем ен е з ар гам аган ата icrepAepiH бим ей ацырып, дереу олардыц бершщ басы соц, М ед е ендд ыекдлрма ж е айелдне карай атады. Мынан некерлердщ 6ip тобы тага д ойланбастан олардыц да бас 6ipa3 уакд>гг етедд. Кундерде таты ацта шытады. Ацда ж у аргамагана карай ысцырма 1

___________________________ _ ын тй дерш мецгерген; некие, биген; моцгол, турне тйдерш тарихи ецбектер1 ушш ол терт алады. 1853-жылы 11-мамырда шегш кдйтыс болады. ып кдлдырган ацызта кезек се кундарды) Туман (немесе мюн) деген Kici б и л е т ! Оныц болады. Бдрак, ез! аса жакры ip перзент керген соц, такка гасы келедд де, М едеш Kepmi кд б е р е д ! Сейтедд де, улы н реу шабуыл жасайды. Оган ындага аманат улды елттрмек осы макрат уш ш жасалынган ер кезшде сезш калган М еде урлап мшш е з елш е кдшып дшып к елген улыныц е р л т н ц атты эскер бередд, демек, он ше тиедд. Енипеше ие болтан ебелер жасайды, садак, тартып ыскрдрып ушады екен. Ендд о л садак, атута уйрете бастайды. редд: \"Ацда жургенде болсын, лсын, менщ ыекдлрма жебем астан садак, атпаган адамныц онан соц алдымен ол ыскррма ады. Некерлерш щ б1разы не акрдры атпай калады, М еде ын алады. Б1раз уацыт еткен ебеш езш щ ец жакры керетш ндай катыгезддктен шошынган да садак, тартпай калады. М еде сын алады. Одан кешн арада е 6ip кун М ед е некерлер1мен урщ Меде ез екеа Туманныц а ж ебесш атып жзбередд. Бул 14

ж олы барлык, H0Kepi д е е з ж багыткр атады. Сонда барып к сен1мдд санайды. Б1рде, экесз Т жургенде, соцында келе жатып арт ж аганан ж1берш кдлады. кездеп ток,таусыз тартып ж1бер егей ш еш еа мен ццсшщ де ке билеуип етш жариялайды. К,атыгез заманны ц к дты ге кдйран кдласыц. Э к есш щ улы н улыньщ экесш ен кдйтарран кегш айыптау да, арашалау да кцын. Сол М еде билеуип болып т елддц би леуипа Дун-худьщ (Та жак,сы, нарыз кушше мшген ш М ед е такдсд отырды дегендд е арнайы селемш1лер ж1бередд. О шакдфымдык, ж ол алатьш Туман сурайды. Меде тещрегшдег! кец алып акд>1лдасады, \"Bip кунде мы аррымак, — кундардыц крлында беруге болмайды\", — дейдд деу адамдардан ж амы з атгы аяганы берейис\", — дейдд М еденщ e 3i. А ху тары ойга кетед1, М ед е маран 6epAi деген оймен, енд! оны ц сурайды. Салемш1лерддц сезш e адамдарын тары шакдфып алад ху - арсыз адам. Оран кдрсы co Южшген кец есш иерш басып: кер1шм1збен кер1скенЬпз кел1с ару эйелдершщ 6ipiH М еде Kepm ж!бередд, TiAereHiHe тары крлы шектен асып тасырацдай ба кдкд1аран соц, керипм м енен к ец Ы н е пацдык, ш редь К,у шакдфымдык, ж ер иен жатады ею елддц кузетш1лершен езге ж 15

ж ебелерш 6ip кйздей сол кдна М еде ез некерлерш Тум анм ен 6ipre ан, аулап п ыскдырма ж ебеш екесш щ . Некерлер1 де Туманды редд. Э к есш елттрген соц, езш куртады. Сейтш, езш ез адам ы ны ц кдылыгына на icrereH эддлетаздцгш де, ш де б о д щ кэз1рп урыммен . такдд мш ген кезде керип атар ypnaFbi) жардайы ете шак, екен. Э к есш елт!рш е с п г е н соц, Д у н -х у оран Олар Медеден кушне мыц нная кдлган хас аррымакды цеспп адамдарын шакдирып ыц шакд>фым ж ол шабатын ары кунды кдзынасы. Оны улетп кецесш1\\ерь \"K epiu i ымыз уят болар. Аррымак,ты Аррымак,ты алган соц, Дун- н аррымак,ты крркдфнынан ц с у л у е й елд ер ш щ 6ipiH ecrireH соц, М ед е акдылшы ды. О лар ашуланып: \"Дун- oFbic аш у керек!\" — деседд. : \"Bip ейелге бола бглдей спес. Берейж\", - дейдд де, mi елддц билеуипсш е 6epin ж еткен Дун-ху ендд тигген астайды . К,олын eKi р ет н к,оркдды-ау д еп ойлап, ндармен eKi арада мыц екен. О л ара eKi шетандег! жан баспайтын жапан дала

Ш сут м , _ K ep iH eA i. Енд1 Д у н - х у С элем иплердщ талегш кецесш1лершщ бетше кдр кджетс1з жер. Вере сала бермешк\", — деупплер д талан ашуланып: \"Ж е р — езгеге беруге болады?\" — бэрш щ басын алады, \"Ю алам!\" — деген буйрык, 6 туткныл ш абуыл жасап, ол да, жерш, мал-мулюн — б Ж е р к,ад1рш, он ы ц к ацыздыц, с ез жок, уйрет Ж еруйы к, туг1\\, Кдрабай кдфыла жаздаган иен кум е зш щ Heri3iH б е л г Ш 6ip болрандык,тан, адамзаткд жакры, жаманга белш ш уш ш туран ж ер туралы к болады деп ойламаймын. Ж еттеу жайында елец е л кдмын ойлаган, ж ер кдд зерек крлздар м ол шыкудн болады\" деген аталы сез ба жазганда тек аса атак^ылар орын THin, езгелер умы т к ж ер тарихын, е л е.шрбаян сол тарихты ел шпндеп кдт кдна жасамады ма?! Сон осындай жагдайды да есте Кдзак, совет энциклопед K03ipri Ж етгсуды ц террит солтустж-шыгысында Сас Ж оцгар Алатауы, оц тус Солтустпс Тянь-Шань жот Ж ет1су аталган мекен территория кдрап келдд дес еддк. Тарихи даму барысын

___________________________________. у М едеден соны сурайды. ты цдаган соц, М ед е тары райды. \"Ой, о л 6ip кдйыры жок, айык,\", - дейд1 б1разы. \"Ж ок, д е болады. Сонда М ед е булан- — мемлекеттщ непзр оны кэйтш дейдд де, беру керек дегендердщ Ю мде-кш маран uvecnece, басьш 6epin, бейкдм жаткдн Дун-хура лардьщ кул-талкднын шырарады бэрш басып алады. кдсиетш багалауда бул кене тер1 кеп. Асан атамыз 1здеген йдыц токран мыцы су таппай дала да 6i3re комбат. М емлекет p ж ер устш де рана кдлайтын д ана есеб!нде ж ер ешкдшан алаланбайтындык,тан, жазушы кдлам тартудан артык, абырой де кеп, эн д е кеп. Бул елкеден ддрш сыйларан абзал улдар мен н. Кдзак,та \"К р й акрагымец мьщ ар. С о л айтпакд|ы, жер тарихын р мен дацк,тыларга гана ютэггген кдлмауга тшс-ау, cipe. ©йткеш ньш жасаган атак,тылардьщ 63i тардагы кдЬармандарга суйенш ндык,тан, с е з кезег1 келгенде, ен шырармаган ж ен сиякхы. диясыныц мэл1метше жугшсек, ториясы \"С олтусп кте Балкдш, сыкдел мен Алакел, шыгыста с т т ж ене оцтустж-батысында таларымен шектеседГ. А л енд1 ге еж елден e 3re p ic c i3 осы сек, улКен кдтелж жасаран болар нда, сез жок, Жетзсуга жататын 16

ОЗ территория да сан езгерютерге 63iMi3 кунде айтып ж урген О аралар жатады деп сурай к ойланбастан жауап бере К,азак,станды сум ей кдм там а (Алматы 1950) деген к1тапте р В.Кихтенко да: “ Орталык, Кдза турак,ты б еи ге н шегарасы жок,\" шамалап мына ж ерлерд1 ж шырысында — Ерпс езеш, оцт мен Бетпак, дала шел1, батысын ауданы ж эне солтустптнде — Ат CoFaH кдраганда, Ж еттсу терри ту р л1 жардайра байланы сты ш болатын шыгар деп ойлаймыз. расырда курылганын, \"кдзак,\" д пайда болранын бшзек те, \"Кдза кдй кезде айты лганын 6apiM Дегенмен Зайн ад-Дин Васифи (\"Раж айы п ок^ралар\") атты \"Кдзакртан\" c e 3i туцрыш крлдан ал - Вакаи\" X V I-расырда жазыл сез1 де X V I-расырда крлданылма 6ipiHmi ме, жок, па — б у л м э алмайды. ©йткен1одан буры н ж тугел жетпеу1де мумюн емес п С о л сияк,ты Жеттсу атауыны айтылып келе жагкднын кесш Ж еттсу аймарын ралымдар М ог Балым Алексей Ираклиевич Петербургга басылып шыкз<дн кыррыз-кдзак, ордасы мен далас 3 томдык, к п в б т щ 2 жэне 3-том Семрек делшнтп. CoFaH крраганд б ул атау эбден орньнд<дн б олу А л епд) ж ердщ аты Жеттсу кди-кди сулар жатады деген м турак,ты шепш ' 2-1345

Зендф ejmebimen елке е ушырады. K e3ipri кезде Орталык, Кдзак,станра кдй кдлсак,, OFaH е и н щ 6 ip i крймайды. \"О рталык, асыз ету проблемалары\" ралымдар Ш .Ш окин мен акртан территориясыньщ \", — дейд! де, о л аралыкдд жатк,ызады: с олт у сН к - тустптнде — Балкдш кел1 нда — Жезкдзран-¥лытау тбасар-Павлодар линиясы. иториясын да эр кезде эр шамалап кдна белплеуге . Кдзак, хандыгыньщ X V - деген елдщ де с о л расырда к,стан\" деген сездщ алгаш Mi3 б гле берм ейм 1з ро й . идщ \"Бадаи ал — Вакаи\" ы м ем уар лы к , к 1т э б 1н д е нылран деп журм1з. \"Бадаи лран штэп болса, Кдзакртан ай ма? Б1рак,сол крлданыс эселеш еш к ш кесш айта жазылран гатэптердщ 6i3re пе? ын, да кдй кезден бастап айту кдтын болар. Бурын голстан деп келген. ч Левшинн1н, 1832-жылы н \"К^ррыз-кдйсак, немесе сынын, сипаггамасы\" атты мында Жеттсу аты орысша да, X IX -расырдыц басында керек. аталганмен, с о л жетт cyFa мэселе кун! бупнге дейш

Ъвкутан fiyfnhke-wiu_ ж еп езеннщ еш кдтысы ж ер дегецад биудредд деуш ж урналы ны ц 1983-ж ы л р айтылды. Ж азуш ы Ceyip атты Ж е п с у ж ершдеп ок романында: \"Ж еп с у — Кдс ж е п озен рана емес, ipiA е зе н !\" — деп толгана энциклопедиясы мен Кдз Ж еп судьщ жетз езеш ата жататын езендер екеушде А К .Гейн с те, А.Влангали д ездершше аныктап керсет айткдны дурыс деп 6ip то е й т к е т олардьщ айткдны Ж епсудьщ ж еп езенш керген кенекез кдрттар д ж ас\" газетш щ 1971-ж ы л \" Ж е п с у г а к,айсы е зе н д жарияланды. С о л макдлад \"Ж е п с у \" атты елещ к елп р Турлы баев, расында да, Ж адамга ук,сайды. — Жепсудьщ 6ipi Байынкрл, Кдкдак, Кдркара, Кеген, На Кдскелец, Курп, Та деп бастайды да, ж е п езенд \"EraHurici — Кдратал, басы Акру катар Ешюелместен\", асу\", \"Аякез 6ip шепнде \"Алтыншы, жегший езен — Сонда о л Kici Ж е п с у га 1ле Талас жене Ш у езендерш Юм айтса да Кдратал, Ж е п с у курамына куме езендердщ берш де 6ipey ендд Ж е п с у к^зактары езе

_______________________ жок, о л кдсиетп су, суы мол ш кер де бар. \"Б ш м ж эне ецбек\" ры 2-санында осы ндай niKip 6eK Бак,бергенов “ Кдн тозац\" кигаларра байланысты жазран сиетп сан, кием атау. Ж е п с у — Ai-уарын крса есептесе, жетшс ады. Алайда Улкен Совет зак, совет энциклопедиясында ап-атап керсеткген, 6ipaK, оран е ею баскд. Кезшде ралымдар де, В.В.Бартольд те жетз езендд ткен, эйткенмен олардьщ мына октамга келе крйганымыз жок, да 6ip жерден шыкдайды. ш ралымдар рана емес, к е п п да эр TypAi айтады. “Лен и н ш к лры 9-кыркуйектег1 санында дер жатады?\" деген макала да акын Эпнм Турлыбаевтьщ р кед ь © лещ н е Караганда, Эппм Ж е п с у ж ерш жак,сы б к е п н — 1ле, басы Текес, озеш oFaH пркес. арын, Шелек, Турген, алгар о да еншкес, — дд елецмен санамалап шырады. — Шажа\" — десе; \"YuriHuiici — , \"Жощ-ардан Aenci агады асып 6eciHuii езен\", — дей келш, — Талас пен Ш у\", — деп туйедь е, Кдратал, Аксу, Aenci, Аякез, жаткдгзады. , Aen ci, А к с у езен дерш рана енш з косы п айтады; баска y косады, 6ip ey коспайды. А л ннен repi K iinkey езеншелердд

с у деп атайды, ондай сулардьщ 6ip ж е-ri емес, б 1рнеше ж е-ri езе BipeyAep Жеттсуга Балкдш к езендо жаткдлзса, ендд 6 ip eyAe басталаты н ж е -ri езенд1 жаткд Алакелдщ езш е ж е-ri езен куйы да бар. Д егенм ен Ж е -ricy деген территориясындары ж е-ri езенге Kecin айту дуры с болм айты н территорияньщ 6epi эуел баст дегендд 33ipre еш кш дэлелдей а ж ерше 6ip жары Балкдш, Алакел, аралык, кдна жаткдн б о л у керек совет энциклопедиясы да жакд-ай айтуынша, алрашкдяда жергтлжтт солтуст1кке кдрай созылган айм Баскдн, Акру, Буйен, Кдязылараш, енген. А л Ж е -ricy 1ленщ оцгусттг аймак, деген уиям 19-расырда тар Ш аньнщ солтустж-батыс жене крсылатын болтан. Тарихи эдеб Ш у алкдбы мен Нарын езен кдмтитын атырап та ю рген\", — Осы елкен( патша ую м етш бойынша талай жыл зерттеп, о талай KiTan жазган П .П .Рум ян nhcipiMeH ундес келедд. Оныц а 1867-жылы Ж е -ricy обылысы кур келген. Жеттсу eAKeci, 1ле бойы е Аейш де болыпты. А л Ж еттсу д Кдратал езендерщ щ арасында ж керек, О н ы ц Ж е -ricyFa жаткдя Саркдн, Акру, Буйен, Кдязылагаш А л е н д 1 Kefl6ip д е р е к т болжауымызша, Ж еттсу деген ат Х1У-гасырда бел гш болтан сиякды да ортак, е ту уш ш , 6i3 м ум к ш жазылтан терт шыгарманы куе 19

есебш алсак, Ж еп суд ан ен табуга болады. келш е FaHa куятын ж е-ri p тек Ж оцгар тауынан длзрысы келедД. Е ртеде ыпты дегендд айтатындар н ат д ел кэз1рп Ж еттсу е байланысты шык,ты деп н сияк,ты, ей тк еш б у л тан-ак, Жетссура жаткдн алмайды. О баста Ж е -ricy , екппш жаты Ьлеге дейш п к деген жорамадды Кдзак, йтындай: \"В.В.Бартольдтщ т халык, Ж е -ricy деп 1леден мак,ты атаган, оран Aenci, ш, Кдратал, К ек су езен дер1 ше кдрай созы лган таулы рап, сондай-ак, оран Тянь- е орталык, аудандары да биетге Ж е -ricy урымына н ш щ жорарры агысын дейдд. ш щ арнайы тапсырмасы оныц уйездер! жайында нцев niKipi де Бартольд айтуынша, Ж е -ricy атауы рылтанра д е й т де аталып елк ес1деген атаулар оран еп алрашкддда Aenci мен жаткдн ж ер рана аталса язатын езен дер п Aenci, ш, Кексу, Кдратал. т е р н е п з ш д е б 1з д щ т тарихкд зрдден, шамамен ы. Бул niKipre окдгрманды ш д тм 1 зш е X V -расырда ел1кке тартпакдтыз, оныц

Ы т / т ж 'Н ф М г -у у * _ TepTeyi де э й гш Ак,сак, Те ж ещ сш мадак^ауга арна жазылган шыгармалар. Bipmiuici — Багдаттык ю сш щ \"Зафарнамасы\". Б 93), TeMip е з патшалыгын жылдары осы Kiclre тапсы мен кунделш дэптерлер адамдардьщ ещ тмелерш е наурыз айында жазып б т боп \"Ж ещ стер ю тебГ де ресми тарихын толык, жа табылады. EKimmci — \"Ескенддр а тарихын е з бетшше баянда Ескенддрге (Искандар) ар атгы академик В.Бартольд авторын да аныкуаган — В екен, 6ipi — Британ мур улттык, ютэпханасында. А деген Kici Исфахан кдласы 1413— 14-жылы жазып 6iT непз1нде жазылганын гал Yiuuniiici — Ш араф ад-Д туган сарайлык, галы \"Зафарнамасы\". Тем1рдщ п ш е й х т щ у л ы Е ск енд 1рдд болатьш, ал Шахрухтьщ ба 1415— 1435-жылдарда б Ибрагимнщ де сарайында мойындауы бойьшша, бул хатшыларга жаздырады да эдеби ендеу жагын автор мыналар мел1меткез бола Дин Ш ами жазган \"Зафа жорык,тары жайындагы кунделжтерь Ш араф ад-Д ад-Динге Караганда толыгы

___________________________________ ем1рдщ эскери жорьщтары мен лган арап ж ен е парсы ттлшде к, Низам ад-Дин Ш ами деген Багдатгы басып алган сон, (1392- ньщ тарихын жазуды 1401-02- ырыпты. О л оны нак,ты деректер р ге ж ен е жорыкдсд к,атыск,ан суйене отырып 1403 —04-жылы т п керсеткен екен, TeMip риза еп атапты. Бул ю теп Тем1рдщ азган туцгыш шыгарма болып аноним!\". Тем1рдщ ресми емес аган шыгарма. Тем1рдщ н ем ер еа рналгандык,тан, шыгармага бул д шартгы турде крйган. Оньщ В.Бартольд. Ею редакциясы бар ражайында, eKunnici Париждщ Авторы М уи н ад-Дин Натанзи ында туыпты. Б ул шыгармасын Tiirri. Кггэптщ кдндай деректер лымдар Kecin айтпайды. Дин А л и деген Йезда кдласында ы м e p i едеби етп п KiciHin парсыны билеген баласы Омар- д Ш а х р у х так,тан тайдырган аласы Ибрагим султан парсыны билеген. Автор Ш ахрух пен а к дом ет жасапты. Автордыц ез л ютеm i eyeAi Ибрагим султан а, оньщ керкемдеу жагын ягни рга тапсырады. Бул шыгармага ды: 1. Жогарыдагы Низам ад- арнама” . 2. Тем1рдщ жекелеген ы сипаттау жазбалары мен Дин б у л материалдарды Низам ырак, келтзрген. 3. Тем1рдщ унем1 20

___________________ ОЗ кдсында ж уретш парсы ж э жазбалары. 4. \"Х андар тарихы\" т у р ж ш е х р о н и к а . 5. З ам а н д кдтысушылардыц ауызша айтк е з айтуынша, оларды э н д м е а д жагдайды аньщгау yuiiH ете кдж шырарма TeMip жайындагы мэл1 кдмтыран жэне ец кец тараран ш 1424-25-жылдары жазылып бг TepxiHurici — 1413— 14-жылы б1рак,аргы туб1 самаркдндык,А б д \"М атла ас-садайн...\" атты гатэбь аралыкды кэмтиды, 1470— 1471-ж бггкен бо лу керек, ейткеш сол ме кдмтиды. Автор 1 48 2-8 3 ж. парсыларда ж ы л басы наурыз а айга д е й й т даталарда ею ж ы л Бул терт шыгарманьщ да Москвадан (\"Н аука\") шыкдсдн \"К тарихы бойынша материалдар\" аударылып жарияланган. Ендд ос ninip туйейж. Kepin отырран бо кезде жазылтан. Алгашкдл уш е жылдан рана. А л ш пндеп ец с yurimnici — Шараф ад-Диннщ ш жерлерде кебшесе б1зддц соран с Б1зге Keperi Тем1рддц Ж е -ric болгандыктан, жорарыдагы тер ж ер атына байланысты деректе Bipimui крлжазба бойынша, жылы M ofoa уэлэятш барынды басш ы е т ш к ет ед ь BipaK, к е кдрсылык, керсетш жатыр дегенд Бахрам мен А ббас баЬадурдд жу жакд>щдаранда, Бахрамга бурын Тезекпп оран саткындыкцен кдр Бахрам б ш п кряды да, алды КетершсшДлермен кел1амге ке 21

Зендф efmekmieH влке н е yftFbip п е ш р ле р ж щ \" а п ы елецмен жазылган д а ст ар ы м е н жорык,к,а кдн ецпмелер1. Автордьщ даулы кездерде, тусш ж аз жетп болтан кершедд. Бул 1метгердд негурлы м толык, шырарма болы п табылады. ггкен. ы Герат кдласында туран, д ар-Раззак Самаркдндиддц Бул шырарма 170-жылдык, жылдардан кешн жазылып ерзьмге деш нп окджаларды кдйтыс болтан. (Арап, айы (22) болрандык,тан, сол кдтар керсеттледд). а узшд1лер1 1973-жылы Кдяррыздар мен Кдлррызия \" деген ютэпте орысшага сы терт шырарма бойынша оларсыздар, тертеу1 де эр еуш щ ж азылу арасы он- сешмдда де, беделдда де шырармасы. Демек, дудэмэл сенгешм1з ж ен б о лу керек. cyFa кдтысты жорыцтары рт шырармадан да 6i3 тек ердд терг1штейм1з. Сайыпцыран TeMip 1371- ырып, оран К епек-Тем 1рдд еп узамай К еп ек -TeMip дд естш, оны жазалау ушш умсайды. Кетершсш1лерге нан кдстыры бар ж узбасы рсы шыкдтак, болады. Оны ы н ала сак,тык, жасайды. ел1п, кешн кдйтады.

Ш с ш и м Щ ж л к -р ы __ Олардьщ кел1оммен ор ашуланып, жорыкрд 03i шы ecTin, ж ау кдтгы сасады (Санкиз-Йагаш) деген же оралады. Екппш крлжазбада Тем1 (Кумгала) мен Кршкдрр айтылады. BipaK, о л окдгад елген сон, улкен елкенщ би кдлррынра ушырараны айт Ушшнпде 1370 —71-жыл (Д ж ете) жакдф кдрай жо ¥лысты езш е барындьфран TeMipAi кряды. К ебек — Те жазалау уш ш Бахрам Жал Тезекнпнщ саткындыгы эш (1ле бо лу керек) ем1рлер бпт BaxpaMFa саткдындык, ж жазаланады. Олардьщ б т м болмайды. Акьфы Тешр жорыккэ 0 (Тараз, Талас) аркдылы жу ecrin-ак, ж ау кдшады. TeM дешн келедд. Тертшдш крлжазбада да жайында дерек терендей алдеб1р улкен езенге (1ле б алмайды. Сонда Хитай бат 6ipiMeH б эс е к е л ес е е зе н н acKepiH жецш, кдйта ора жалайырларды жазалайды mofoa деп аталады. BipaK, аты ре-пнде аталып, Ж етед айтылады. О сы салыстыруларга кд Моролстанды Джете (Ж е шыкдфн ат? Магынасы не Крзакртанра, кдзакдда б

__________________________________ ралганын еспгенде, TeMip капы ытады. Онъщ 63i келе жаткднын ы. TeMip оларды Жалгызараш ерге дешн куьш, кеп олжамен 1рддц mofoa еш рлерш Кумкдла ра (К учкар) деш н курандыры дан бурын Тоглук — TeMip хан илеунпаз кдлганы, Ж ете жершщ тылады. лы Сайыпкдфан Тем1рдщ Ж ете орыкдсд ш ы в д н ы айтылады. н соц, оран басшы етш Кебек — ем1рдщ саткдлндыгын естш, оны лайырды жумсайды. Ж узбасы шкереленедд. ©зеннщ жагасында тмге келш, Kepi кдйтады, Ж олда асамак, болран жалайырлар м м е н оралганына Т еш р риза 03i шырады. Сайрам мен Ианги уредд. О л келе жатыр дегендд Mip Жалгызараш деген жерге а OKHFa осылай етедд. Тек езен й туседд. Бахрам Ж алайырлар болар) келш 'преледд, аскер ате тыр мен Ш ейх-Али батыр 6ip- нен етш, К ебек — Т е т р д щ алады. Кдйтар ж олда саткдлн ы. Ж е р аты Моголстан, журты кеш нп тарауларда Ж ете жер д е болтан coFbic жайында 6ipa3 драп отырсак, авторлардьщ 6api е т е ) д еп атайды. Бул кдйдан е? байланысты кептеген тарихи 22

___________________ ОЗ крлжазба болранмен, олардыц н т1лдер1нде жазылтан, барлыгы ал кейб1р1шц узщгулер! FaHa бол де аударылмаган. Сондык,тан е туб1не ж ете дэлелдеу ете к^ын. тагы болмайды. Мухаммед Хайдар Дулати \"Т Шыцрысханньщ терт улы болта улысты 6eAin бергенш айта кел екенш, ал оны ц 63i 6ip i мог 6 eAiHeTiHiH еск ер те д ь © з а р а шагатайлык,тар \"д ж ет е\" шаратайлык,тарды \"караунас\" д \"X V —ХУШ -расырлардагы тарихы жайындары материалд к 1т э п те о с ы г а н б а й л а н ы с ты кдцрыбас\", ал \"караунас\" — \"м бередд деп тус1нддр1ледд (530-б \"Ж ет е\" атауын М ухаммед Хай 1-бел1м1нде Моролстанньщ сино крлданады\", — деп ескертедд. Жет1су ж ершен шыкдан Ж амал Кдрши да М оголстан Демек, ертеде “ж ете\" аты, М айткдндай, тек б е л г Ш 6 ip территорюиа байланысты да а Ж ете ж ерш мекендеген тайпал жогарыда 6i3 атап еткен терт мен А ла кел аралырындары ж ер кезде Моролстанра кдраран K93 кдлалар мен мекендер Талас пен Оран к ез ж е л е з у ушш, 6ipep мы Енд1 ж огарыда аталган тер т салыстырмай-ак,, м ы салды \"Зафарнамасы\" бойынша рана 1375-жылы 5-кдцтардыц жум уш!нш! рет ж оры кда ШЫРады шашынньщ ете кеп болганды 23

ЗвмдеЬ efmekmuH елке н еп зп лер 1арап ж ен е парсы д ерлж кдзакдгаланбаган, лмаса, тугелдей орыс тш не елдеб!р даулы нэрселерлд Д егенмен \"туяк, серш пей\" Тарихи Рашиди\" ютэбшде аный, сол терт улына терт лш, с о л улы стьщ 6ip i mofoa олта, exiHuiici шагатайга а е и т к п е н моголдарды деп, ал моролдар деп атаран кершедд. кдзак, ханды к,тары ньщ дар\" (Алматы, 1969) атты ы \"д ж е т е \" — \"кдракдпы, етис, крепа\" деген магына бет). BipaK, оран крсымша: йдар \"Тарихи Рашидидщ\" оним! ретшде алденеше рет ХШ-расырлык, тарихшы нды Ж ете деп жазыпты. Мухаммед Хайдар Дулати тайпага емес, ж ерге, айтылран. А л моролдар сол лар одары болтан, ©йткен! крлжазбада Ж е т е деп 1ле рлер рана айтылады, ал ол 3ipri Ш ьщ ж ац елкеандег! н Ш у да одан белш аталады, ысал келттру дурыс шьнар. ш ьнарманы 6ip -6ipiMeH ы Ш араф ад-Диннщ а ала берешк. ма KyHi TeMip Ж етеге кдрсы ы. BipaK, о л ж олы жауын- ырынан Самаркднра кдйта

Ъ к у т ж Я ф / с гЬ -у ш __ оралып, наурыз айында таг шебш ЖаЪангер ханзадаг елген сон; 1лияс кржаны вл к,олына д ула т р уы н ан (Камариддин) алыпты. T Ш арынга (Джарун, Чарун 6ipeyAi устап алып ж ен сура жинап Кектебеде тур, сенд бейкдм”, — дейдД. Алды ц га куып кетедД. Камариддин кдшып Ба тьцылады. О л ара орта гасы д еп те керсетДледд. К етп жаганда, Шарын езеншщ терец шаткдл бар екен, о жатыпты. Камариддин ею аузына бвгет жасапты. Ж садацтан ок, жаудырып, е з Камариддин тундД пайдала Тац ата TeMip д е келш жетш жэне Ушкдра батырра жет кдрай кудырады. Ж олда те жаткднда аты тайып жыг жумганша ат-матымен сура цолжазбада кещ рек айт болгандык,тан, езенн щ су С ур еттеулерге Караганда езенш щ бас жагы тэрДздД. ТемДрдщ ©cxepi елдД тона Самарцанга ж1бередп Х эмДрДмен Уш — Фирман (У ж ерге турацтаган жетелжте ц ы зы н K,OAFa Tycipin, ол куанышты хабар TeMipre болар) деген жердщ жо жаткднда жетедД. Содан ар токц-ап, одан Арпа-азы (Ар етедд,

__________________________________ га аттанады. ЭскердДц алдьщга га бастатады. Тоглук, TeMipxaH лпрш, ол кезде Ж етенщ билшн н шыкдан Камар ад-Дин TeM ip Сайрам аркдалы етш н) келедД. С о л арада жетелДк айды. О д \"Камариддин эскерш дердщ келетшдерщдД бДлмейдД, а шеп аялдамай Камар ад-ДиндД аркайн Гурийан деген жерге ыр картасында Берке-и Гуриян пен тауыньщ оцтуепк батыс щ басталар тусы. О л арада уш олардан уш улкен езен агап ю шаткдлдан ©Tin, ушшипсшщ Ж аЬангер ханзада куып келДп, купан байкдтады. Т ун болады. анып, о л арадан кетш кдлады. ш, Дауд ©Mip, Кусайын, Барлас телжтердд 1л е бойымен томен ерец езенге тал келш, ©Tin бара гылып, К,усайын квздД ашып- а кеттп вледД. Бул жардай еюный тылады. Ж ауын-ш аш ын кеп ы кдтты тасып жаткдн екен. а, окцга болган ж ер Ш елек ап, малый сыпырып алып, б э р т Х анзад а Ж а Ь а н гер ТемДрдщ Ушкрцыр емес пе екен?) деген ердД талкдндап, оньщ вйелД мен ларды TeM ipre жДбередп О л Кдра-Касмак (Кара Кыстак, огаргы жагында кешш бара ры TeMip Ат-Баши деген жерге рпа жа'зыгы болар) ацрарына 24

Атбашы, Арпа деген езендер де бар. А л 1ле мен Ш арынныц кэ екенш еш ю м ж окка шыгармас \"Тарихи Рашиди\" ютэбшде д Шарын мен Ш елек Чарун- кдраганда, б у л езендер е з аты жаткдн болу керек. Осындапя Ka3ipri ¥зынагаш болар деп ша халыкгарында мундай атау кеп к айтыла бередд. Маселен, KB3ipri атындагы совхозыньщ орталыгы кунге ¥зьшагаш, Жуанагаш, Ж а айта бередд. А л Tiim, о л емес дег бойында, Ж арбалтабай де Жацтаязагаш аталатын ж ер элД 1388 —89-жылы TeMip Кдязы кдрсы Моголстанга тагы жорык окдяган сон,, ТемДрддч Ж етеге К Сайрам, Тараз аркдялы ма — кд айту кдрын. Эйткенмен Балкдш ©йткеш Аткан-Сури (Акин Сур жерге келгенде, шелден кцналады с у Дшедд, содан А йгы р ж ал (Ай жетш, сол арада кулан атып ацшы тауы Аягезддц Семей жагын жерде. TeMip эскерш щ 6ip тоб тер ен щ acKepi кездейсок, ж о тускен туткдяннан сурап, Ецке т Йар) орналаскднын бДледд де, T 6ip-eKi батыры н топ э с к е р 1м ж1бередд. KyHi бурын сезЬсгешп к от жакдтацдар деп буйырады. тун делетт ж олга шыгады. Bip кун бойы 4здеп, KeiuKiciH Кул-С Кек-Салы) деген ж ерге токгайд Аягезге (Пай-Акуз, 6ipiHmi колж С о л арада TeMip кецес ашып: “ жургенде, ж ау шацымызды керш