tripitaka_17

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 1 พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ท่ี ๑ ขอนอบนอมแดพระผูม ีพระภาคอรหนั ตสัมมาสมั พทุ ธเจา พระองคนัน้ ๑. มลู ปริยายสูตร (๑) (๑) ขา พเจาไดส ดบั มาอยา งนี้ สมยั หนง่ึ พระผูม พี ระภาคเจาประทบั อยู ณ ควงไมพ ญารงั ในสภุ ควนั เขตเมืองอุกกัฏฐา. ณ ที่น้ันแล พระผมู ีพระภาคเจา ตรสัเรยี กภิกษทุ ้งั หลายวา ดกู อ นภกิ ษุท้งั หลาย. ภกิ ษุเหลา นน้ั ทูลรบั พระ-ผมู พี ระภาคเจาวา พระเจา ขา . พระผูมีพระภาคเจาไดต รสั พระพทุ ธ-พจนนว้ี า . ดกู อ นภกิ ษทุ ั้งหลาย เราจักแสดงเหตทุ เ่ี ปนมูลของ ธรรมท้ังปวงแกพ วกเธอ พวกเธอจงฟงเหตุนนั้ จง ใสใ จใหด ี เราจักกลา ว.ภกิ ษเุ หลา น้ันทลู รบั พระผูม ีพระภาคเจาวา อยา งนนั้ พระเจา ขา . (๒) พระผูม พี ระภาคเจา ไดต รสั พระพุทธพจนน้ีวา ดกู อนภกิ ษุทัง้ ทลาย ปุถชุ นในโลกนี้ ไมไ ดสดบั ไมไ ดเหน็ พระอริยะ ไมฉลาดในธรรมของพระอรยิ ะ ไมไดร ับแนะนาํ ในธรรมของพระอรยิ ะ ไมไ ดเห็น

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 2สตั บุรุษ ไมฉลาดในธรรมของสตั บรุ ุษ ไมไดร ับแนะนําในธรรมของสัตบุรุษ. ยอ มหมายรูธ าตดุ นิ โดยความเปนธาตุดนิ ครั้นหมายรธู าตดุ ินโดยความเปน ธาตดุ นิ แลว ยอมสาํ คัญหมายธาตุดิน ยอมสําคัญหมายในธาตุดินยอมสําคญั หมายโดยความเปน ธาตุดิน ยอมสาํ คญั หมายธาตดุ นิ วา ของเรายอ มยินดยี ง่ิ ซ่ึงธาตดุ นิ . ขอ น้ันเพราะเหตุอะไร. ? เราตถาคตกลาววาเพราะเขาไมไ ดกาํ หนดรู. ยอมหมายรธู าตนุ ้ํา โดยความเปน ธาตนุ ้ํา คร้ันหมายรูธาตนุ า้ํ โดยความเปน ธาตุน้าํ แลว ยอมสาํ คญั หมายธาตนุ ํ้า ยอมสาํ คัญหมายในธาตนุ าํ้ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปน ธาตุนนั้ ยอ มสําคญั หมายธาตุนา้ํ วา ของเรายอ มยินดีย่งิ ซึ่งธาตุนํ้า. ขอนนั้ เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดก ําหนดรู. ยอมหมายรธู าตุไฟ โดยความเปน ธาตไุ ฟ คร้ันหมายรูธาตไุ ฟโดยความเปนธาตไุ ฟแลว ยอมสาํ คัญหมายธาตไุ ฟ ยอมสําคัญหมายในธาตุไฟ ยอมสาํ คัญหมายโดยความเปนธาตไุ ฟ ยอ มสาํ คญั หมายธาตุไฟวาของเรา ยอ มยนิ ดียิ่งซง่ึ ธาตุไฟ ขอน้นั เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลา วา เพราะเขาไมไดกาํ หนดร.ู ยอมหมายรธู าตุลม โดยความเปนธาตุลม ครนั้ หมายรธู าตลุ มโดยความเปนธาตุลมแลว ยอมสาํ คญั หมายธาตุลม ยอมสําคญั หมายในธาตลุ ม ยอ มสําคัญหมายโดยความเปน ธาตลุ ม ยอมสาํ คัญหมายธาตลุ มวาของเรา ยอ มยินดยี ิ่งซ่ึงธาตุลม. ขอนัน้ เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไ ดก าํ หนดรู.

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 3 ยอมหมายรสู ัตว โดยความเปน สตั ว ครั้นหมายรูสัตวโดยความเปน สัตวแลว ยอ มสาํ คัญหมายสตั ว ยอ มสาํ คัญหมายในสัตว ยอมสาํ คัญหมายโดยความเปน สตั ว ยอ มสําคัญหมายสัตววาของเรา ยอมยนิ ดยี ง่ิ ซึ่งสตั ว ขอ นน้ั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไดกําหนดร.ู ยอมหมายรเู ทวดา โดยความเปน เทวดา ครนั้ หมายรูเ ทวดาโดยความเปนเทวดาแลว ยอ มสาํ คัญหมายเทวดา ยอมสาํ คญั หมายในเทวดายอมสําคญั หมายโดยความเปน เทวดา ยอ มสําคญั หมายเทวดาวา ของเรายอ มยินดียง่ิ ซึ่งเทวดา ขอน้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววาเพราะเขาไมไดก าํ หนดร.ู ยอ มหมายรปู ชาบดีมาร โดยความเปนปชาบดมี าร ครน้ั หมายรูปชาบดมี ารโดยความเปน ปชาบดีมารแลว ยอ มสาํ คัญหมายปชาบดมี ารยอมสําคัญหมายในปชาบดมี าร ยอ มสําคญั หมายโดยความเปนปชาบดีมารยอมสาํ คญั ปชาบดมี ารวา ของเรา ยอ มยนิ ดยี ่งิ ซ่งึ ปชาบดมี าร ขอนั้นเพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาํ หนดร.ู ยอ มหมายรพู รหม โดยความเปนพรหม ครนั้ หมายรูพ รหมโดยความเปน พรหมแลว ยอมสําคญั หมายพรหม ยอ มสาํ คัญหมายในพรหมยอมสําคญั หมายโดยความเปน พรหม ยอมสาํ คัญหมายพรหมวา ของเรายอมยินดีย่งิ ซ่ึงพรหม. ขอ นนั้ เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลา ววาเพราะเขาไมไ ดกาํ หนดรู. ยอมหมายรอู าภัสสรพรหม โดยความเปน อาภัสสรพรหม คร้ันหมายรูอาภัสสรพรหมโดยความเปนอาภสั สรพรหมแลว ยอ มสําคญั หมาย

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 4อาภสั สรพรหม ยอ มสําคญั หมายในอาภัสสรพรหม ยอ มสาํ คัญหมายโดยความเปน อาภสั สรพรหม ยอ มสําคัญหมายอาภัสสรพรหมวา ของเรา ยอมยนิ ดยี ่ิงซ่ึงอาภัสสรพรหม. ขอน้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาวาเพราะเขาไมไ ดก ําหนดร.ู ยอมหมายรูสภุ กิณหพรหม โดยความเปนสภุ กิณหพรหม คร้ันหมายรสู ุภกณิ หพรหมโดยความเปนสภุ กณิ หพรหมแลว ยอ มสาํ คญั หมายสุภกิณหพรหม ยอมสําคญั หมายในสุภกณิ หพรหม ยอมสําคญั หมายโดยความเปน สุภกณิ หพรหม ยอ มสําคัญหมายสภุ กิณหพรหมวา ของเรา ยอ มยินดียิง่ ซง่ึ สภุ กิณหพรหม. ขอ น้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววาเพราะเขาไมไดก  าหนดร.ู ยอมหมายรูเ วหัปผลพรหม โดยความเปนเวหปั ผลพรหม คร้ันหมายรูเวหัปผลพรหมโดยความเปนเวหปั ผลพรหมแลว ยอ มสําคญั หมายเวหปั ผลพรหม ยอมสาํ คัญหมายในเวหัปผลพรหม ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปน เวหปั ผลพรหม ยอ มสําคัญหมายเวหัปผลพรหมวา ของเรา ยอ มยินดยี ง่ิ ซ่ึงเวหปั ผลพรหม ขอ นั้นเพราะเหตอุ ะไร ? เพราะตถาคตกลา ววาเพราะเขาไมไ ดก  าหนดรู. ยอ มหมายรอู สัญญสี ัตว โดยความเปน อสญั ญีสัตว คร้นั หมายรูอสัญญสี ัตวโ ดยความเปนอสัญญสี ัตวแลว ยอ มสาํ คัญหมายอสญั ญสี ตั วยอ มสาํ คญั หมายในอสัญญสี ตั ว ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปนอสญั ญีสัตวยอ มสาํ คญั หมายอสญั ญีสัตวว า ของเรา ยอ มยนิ ดยี ง่ิ ซ่งึ อสญั ญีสัตว. ขอ น้ันเพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไ ดก  าหนดร.ู ยอมหมายรอู ากาสานัญจายตนพรหม โดยความเปน อากาสานัญ-

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌมิ นิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5จายตนพรหม คร้ันหมายรูอากาสานัญจายตนพรหมโดยความเปน อากาสา-นัญจายตนพรหมแลว ยอมสาํ คัญหมายอากาสานญจายตนพรหม ยอ มสําคัญหมายในอากาสานัญจายตนพรหม ยอ มสําคัญหมายโดยความเปนอากาสานัญจายตนพรหม ยอ มสาํ คัญหมายอากาสานญั จายตนพรหมวาของเรา ยอ มยนิ ดยี งิ ซงึ่ อากาสานญจายตนพรหม. ขอนน้ั เพราะเหตอุ ะไร ?เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไดก าหนดรู. ยอ มหมายรูว ญิ ญาณญั จายตนพรหม โดยความเปน วญิ ญาณัญจาย-ตนพรหม ครน้ั หมายรวู ิญญาณญั จายตนพรหมโดยความเปนวิญญาณญั -จายตนพรหมแลว ยอ มสาํ คญั หมายวญิ ญาณญั จายตนพรหม ยอมสาํ คญัหมายในวญิ ญาณญั จายตนพรหม ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปน วญิ ญาณัญ-จายตนพรหม ยอมสาํ คัญวิญญาณญั จายตนพรหมวา ของเรา ยอ มยินดยี ่ิงซง่ึวิญญาณัญจายตนพรหม. ขอน้นั เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววาเพราะเขาไมไดกาํ หนดรู. ยอ มหมายรูอากิญจญั ญายตนพรหม โดยความเปนอากญิ จัญญาย-ตนพรหม คร้นั หมายรูอากิญจญั ญายตนพรหมโดยความเปน อากญิ จญั ญาย-ตนพรหมแลว ยอมสาํ คัญหมายอากิญจญั ญายตนพรหม ยอ มสาํ คญั หมายในอากิญจัญญายตนพรหม ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปนอากญิ จัญญายตน-พรหม ยอมสาํ คญั หมายอากญิ จญั ญายตนพรหมวา ของเรา ยอ มยินดียิ่งซงึ่อากิญจญั ญายตนพรหม ขอน้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววาเพราะเขาไมไดก ําหนดร.ู ยอมหมายรเู นวสัญญานาสญั ญายตนพรหม โดยความเปนเนว-สญั ญานาสัญญายตนพรหม ครั้นหมายรเู นวสญั ญานาสญั ญายตนพรหมโดย

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 6ความเปน เนวสญั ญานาสัญญายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายเนวสัญญา-นาสญั ญายตนพรหม ยอ มสาํ คญั หมายในเนวสัญญานาสญั ญายตนพรหม ยอมสาํ คัญหมายโดยความเปน เนวสญั ญานาสัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายเนวสัญญานาสญั ญายตนพรหมวาของเรา ยอ มยนิ ดยี งิ่ ซ่ึงเนวสัญญานาสัญ-ญายตนพรหม. ขอนัน้ เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไ ดก  าหนดรู. ยอมหมายรรู ปู ที่ตนเหน็ โดยความเปน รปู ทต่ี นเหน็ ครนั้ หมายรูรูปท่ีตนเห็นโดยความเปนรปู ท่ตี นเหน็ แลว ยอมสําคัญหมายรปู ทต่ี นเห็นยอ มสําคญั หมายในรปู ทตี่ นเหน็ ยอมสาํ คญั หมายโดยความเปน รูปทต่ี นเห็นยอมสําคญั หมายรูปทีต่ นเหน็ วาของเรา ยอมยนิ ดียิง่ ซ่ึงรูปทต่ี นเหน็ . ขอนน้ัเพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไดก าหนดรู. ยอ มหมายรเู สียงทต่ี นฟง โดยความเปน เสียงท่ตี นฟง คร้ันหมายรเู สียงท่ีตนฟงโดยความเปน เสยี งที่ตนฟงแลว ยอมสาํ คัญหมายเสยี งท่ตี นฟงยอ มสาํ คญั หมายในเสยี งตนฟง ยอ มสาํ คัญหมายโดยความเปนเสียงที่ตนฟงยอมสําคญั หมายเสยี งทตี่ นฟง วา ของเรา ยอ มยนิ ดยี ่งิ ซึง่ เสียงทีต่ นฟง . ขอนนั้ เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไ ดก าหนดร.ู ยอ มหมายรูอารมณ (กลน่ิ รส โผฏฐพั พะ) ทต่ี นทราบ โดยความเปนอารมณท ีต่ นทราบ ครนั้ หมายรูอารมณท่ตี นทราบโดยความเปนอารมณท่ีตนทราบแลว ยอมสาํ คัญหมายอารมณท ตี่ นทราบ ยอมสาํ คญัหมายในอารมณท ่ตี นทราบ ยอมสําคัญหมายโดยความเปน อารมณทีต่ นทราบ ยอ มสําคญั หมายอารมณที่ตนทราบวาของเรา ยอมยนิ ดยี ิง่ ซ่ึงอารมณที่ตนทราบ. ขอ นนั้ เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไม

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 7ไดก ําหนดรู. ยอ มหมายรูธรรมารมณท ่ตี นรแู จง โดยความเปนธรรมารมณท่ีตนรแู จง คร้นั หมายรธู รรมารมณที่ตนรแู จง โดยความเปน ธรรมารมณท ี่ตนรแู จง แลว ยอ มสําคัญหมายธรรมารมณทต่ี นรูแ จง ยอ มสาํ คญั หมายในธรรมารมณทตี่ นรูแจง ยอ มสําคญั หมายโดยความเปนธรรมารมณทตี่ นรูแจง ยอ มสําคญั หมายธรรมารมณท ่ีตนรูแจง วา ของเรา ยอ มยินดยี ง่ิ ซงึ่ธรรมารมณทตี่ นรแู จง . ขอนนั้ เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววาเพราะเขาไมไดก าํ หนดร.ู ยอ มหมายรคู วามท่สี กั กายทิฏฐิเปน อนั เดยี วกนั โดยความเปนอนั เดียวกนั คร้ันหมายรูความท่สี กั กายทิฏฐิเปน อนั เดียวกันโดยความเปนอนั เดียวกันแลว ยอมสาํ คญั หมายความทส่ี กั กายทิฏฐเิ ปนอนั เดยี วกนั ยอมสาํ คัญหมายในความที่สักกายทฏิ ฐิเปน อันเดียวกัน ยอมสําคญั หมายโดยความท่สี กั กายทิฏฐเิ ปนอันเดียวกนั ยอ มสาํ คัญหมายความทส่ี กั กายทิฏฐิเปนอนั เดยี วกนั วาของเรา ยอ มยนิ ดยี งิ่ ซึง่ ความท่สี ักกายทิฏฐิเปน อันเดยี วกนั ขอ นัน้ เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไ ดก า-หนดรู. ยอมหมายรคู วามทส่ี กั กายทฏิ ฐติ า งกนั โดยความเปน ของตางกนัครนั้ หมายรคู วามทสี่ ักกายทิฏฐติ า งกันโดยความเปนของตางกนั แลว ยอมสําคัญหมายความท่สี กั กายทฏิ ฐติ า งกนั ยอ มสาํ คญั หมายในความท่ีสกั กาย-ทิฏฐิตางกัน ยอมสาํ คัญหมายโดยความท่ีสักกายทฏิ ฐิตา งกนั ยอ มสําคญัหมายความทส่ี กั กายทิฏฐติ างกันวา ของเรา ยอมยินดียิ่งซงึ่ ความท่สี กั กาย-ทฏิ ฐิตา งกนั . ขอน้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไม

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 8ไดก  าหนดร.ู ยอมหมายรูสักกายทิฏฐิทั้งปวง โดยความเปน สกั กายทิฏฐิท้ังปวงครั้นหมายรูสักกายทิฏฐิท้ังปวงโดยความเปนสักกายทิฏฐทิ ัง้ ปวงแลว ยอมสําคัญหมายสกั กายทิฏฐทิ ง้ั ปวง ยอ มสําคัญหมายในสักกายทฏิ ฐทิ ัง้ ปวงยอมสาํ คัญหมายโดยความเปน สักกายทิฏฐิท้งั ปวง ยอ มสําคัญหมายสกั กาย-ทฏิ ฐิทั้งปวงวา ของเรา ยอมยินดีย่งิ ซึ่งสกั กายทิฏฐิทั้งปวง. ขอน้นั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไดก าหนดร.ู ยอ มหมายรูพระนพิ พาน โดยความเปน พระนพิ พาน คร้นั หมายรูพระนพิ พานโดยความเปนพระนพิ พานแลว ยอ มสําคญั หมายพระนพิ พานยอมสําคัญหมายในพระนพิ พาน ยอ มสาํ คญั หมายโดยความเปนพระนิพพานยอ มสําคัญหมายพระนพิ พานวา ของเรา ยอมยนิ ดยี ่ิงซึ่งพระนิพพาน. ขอน้ันเพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาไมไ ดก  าหนดร.ู กําหนดภูมนิ ัยที่ ๑ ดว ยอาํ นาจปุถชุ น. (๓) ดกู อ นภกิ ษุทงั้ หลาย แมภิกษใุ ด เปนเสขบุคคล ยงั ไมบ รรลุพระอรหตั ตผล เมือ่ ปรารถนาธรรมเปน แดนเกษมจากโยคะซึง่ ไมมีธรรมอนื่ ยิ่งกวาอยู แมภกิ ษนุ ั้น ยอมหมายรธู าตดุ ินโดยความเปนธาตุดิน ครั้นหมายรธู าตดุ ินโดยความเปนธาตดุ นิ แลว อยาสาํ คญั หมายธาตดุ นิ อยาสาํ คัญหมายในธาตดุ ิน อยาสาํ คญั หมายโดยความเปนธาตดุ นิ อยา สาํ คญัหมายธาตุดินวาของเรา ยอมยินดยี ง่ิ ซ่ึงธาตดุ ิน ขอนน้ั เพราะเหตอุ ะไร ?เราตถาคตกลา ววา เพราะเขาควรก าหนดร.ู ยอมหมายรธู าตุนา้ํ __ธาตไุ ฟ__ธาตุลม__สัตว_ _เทวดา__ปชาบด-ีมาร__ พรหม__อาภสั สรพรหม __ สุภกณิ หพรหม __ เวหปั ผลพรหม __

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 9อสญั ญีสตั ว__อากาสานัญจายตนพรหม__วญิ ญาณญั จายตนพรหม__อากญิ -จัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รปู ท่ีตนเห็น__ เสยี งท่ตี นฟง อารมณท่ตี นทราบ __ ธรรมารมณที่ตนรูแจง __ ความทส่ี ักกาย-ทิฏฐเิ ปน อันเดยี วกนั __ความทส่ี กั กายทิฏฐิตา งกนั __สกั กายทิฏฐิทง้ั ปวง. ยอ มหมายรพู ระนิพพาน โดยความเปนพระนพิ พาน คร้นั หมายรูพระนิพพานโดยความเปน พระนพิ พานแลว อยา สําคัญหมายพระนิพพานอยา สําคัญหมายในพระนพิ พาน อยา สําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพานอยาสําคัญหมายพระนพิ พานวาของเรา อยายินดียิง่ ซงึ่ พระนิพพาน. ขอนัน้ เพราะเหตอุ ะไร. ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาควรกาํ หนดร.ู ก าหนดภมู นิ ยั ที่ ๒ ดวยอาํ นาจเสขบคุ คล. (๔) ดกู อนภกิ ษทุ ้งั หลาย แมภ ิกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพอยูจบพรหมจรรย เสรจ็ กจิ แลว ปลงภาระเสียแลว บรรลถุ ึงประโยชนตนแลว สิ้นกเิ ลสเครือ่ งประกอบสตั วไวในภพแลว หลุดพนดวยปญ ญาอนั ชอบแลว แมภกิ ษุนั้น ยอมหมายรูธาตดุ ินโดยความเปน ธาตุดิน คร้ันหมายรูธาตดุ ินโดยความเปน ธาตุดนิ แลว ยอมไมส าํ คญั หมายธาตุดนิ ยอ มไมสําคญั หมายในธาตุดิน ยอ มไมสาํ คญั หมายโดยความเปนธาตุดนิ ยอ มไมสาํ คัญหมายธาตดุ ินวาของเรา ยอ มไมย ินดียงิ่ ซ่งึ ธาตุดนิ . ขอน้นั เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอก าหนดรแู ลว. ยอ มหมายรธู าตนุ ้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สตั ว_ _เทวดา__ปชาบด-ีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกณิ หพรหม__เวหัปผลพรหม__อสญั ญีสัตว_ _อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากญิ จญั ญายตนพรหม__เนวสัญญานาสญั ญายตนพรหม__รปู ทตี่ นเห็น__

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 10เสยี งที่ตนฟง __อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐพั พะ) ท่ตี นทราบ__ธรรมารมณทต่ี นรูแ จง__ความท่ีสักกายทิฏฐเิ ปน อนั เดียวกัน__ความทส่ี ักกายทฏิ ฐิตา งกัน__สกั กายทฏิ ฐทิ ้ังปวง. ยอ มหมายรพู ระนพิ พานโดยความเปนพระนิพพาน ครน้ั หมายรูพระนพิ พานโดยความเปน พระนพิ พานแลว ยอมไมสาํ คญั หมายพระนพิ พาน ยอ มไมสําคญั หมายในพระนพิ พาน ยอ มไมส าํ คัญหมายโดยความเปน พระนิพพาน ยอมไมส าํ คัญหมายพระนพิ พานวา ของเรา ยอมไมย นิ ดียิ่งซึง่ พระนิพพาน ขอนน้ั เพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอก าหนดรูแ ลว. ก าหนดภูมินยั ท่ี ๓ ดวยอํานาจพระขีณาสพ. (๕) ดกู อนภิกษทุ ้งั หลาย แมภ ิกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพอยจู บพรหมจรรย เสร็จกจิ แลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถึงประโยชนตนแลว ส้ินกิเลสเคร่ืองประกอบสัตวไ วในภพแลว หลดุ พน ดวยปญญาอนั ชอบแลว แมภ กิ ษนุ นั้ ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปน ธาตุดิน คร้ันหมายรูธาตดุ นิ โดยความเปนธาตุดนิ แลว ยอ มไมสําคัญหมายธาตดุ นิ ยอมไมสาํ คญั หมายในธาตุดนิ ยอมไมส ําคญั หมายโดยความเปน ธาตดุ ิน ยอมไมสําคญั หมายธาตุดนิ วา ของเรา ยอ มไมย ินดียง่ิ ซึง่ ธาตุดิน. ขอ นน้ั เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลา ววา เพราะเธอปราศจากราคะ เหตุราคะส้นิ ไป. ยอมหมายรธู าตุน้าํ __ธาตไุ ฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบด-ีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สภุ กณิ หพรหม__เวหปั ผลพรหม__อสัญญสี ัตว__อากาสานญั จายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเหน็ __

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 11เสยี งที่ตนฟง __อารมณ (กล่นิ รส โผฏฐัพพะ) ท่ีตนทราบ__ธรรมารมณทตี่ นรแู จง __ความทส่ี ักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกนั __ความทีส่ กั กายทฏิ ฐิตางกัน__สกั กายทฏิ ฐทิ ั้งปวง. ยอมหมายรูพระนพิ พานโดยความเปน พระนิพพาน คร้ันหมายรูพระนพิ พานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอ มไมสาํ คญั หมายพระนิพพาน ยอ มไมสาํ คญั หมายพระนิพพาน ยอ มไมส ําคญั หมายโดยความเปน พระนพิ พาน ยอมไมสาํ คญั หมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยนิ ดียิ่งซง่ึ พระนพิ พาน. ขอ น้ันเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากราคะเหตุราคะสิ้นไป. กําหนดภูมินัยท่ี ๔ ดวยอาํ นาจพระขณี าสพ. (๖) ดูกอนภกิ ษุทง้ั หลาย แมภกิ ษใุ ด เปน พระอรหตั ขีณาสพอยจู บพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถงึ ประโยชนตนแลว สิน้ กเิ ลสเครือ่ งประกอบสัตวไ วในภพแลว หลดุ พนดวยปญญาอนั ชอบแลว แมภิกษุนนั้ ยอมหมายรูธาตุดนิ โดยความเปนธาตดุ ิน ครนั้หมายรูธาตดุ นิ โดยความเปนธาตุดนิ แลว ยอ มไมสําคัญหมายในธาตุดินยอมไมสําคญั หมายโดยความเปนธาตุดนิ ยอมไมสาํ คญั หมายธาตุดินวาของเรา ยอ มไมยนิ ดซี ่ึงธาตดุ นิ . ขอ นนั้ เพราะเหตอุ ะไร ? เพราะเธอปราศจากโทสะ เหตุโทสะสนิ้ ไป. ยอมหมายรธู าตุนา้ํ __ธาตุไฟ__ธาตลุ ม__สตั ว_ _เทวดา__ปชาบดี-มาร__พรหม__อาภสั สรพรหม__สภุ กณิ หพรหม__เวหปั ผลพรหม__อสญั ญสี ตั ว_ _อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณญั จายตนพรหม__อากิญจญั ญายตนพรหม__เนวสญั ญานาสญั ญายตนพรหม__รูปท่ตี นเห็น__

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 12เสยี งทต่ี นฟง __อารมณ (กล่นิ รส โผฏฐพั พะ) ทต่ี นทราบ__ธรรมา-รมณท ่ีตนรูแ จง __ความท่ีสักกายทฎิ ฐิเปนอนั เดียวกนั __ความทส่ี ักกายทฏิ ฐิตา งกัน__สกั กายทิฏฐทิ ้งั ปวง. ยอมหมายรพู ระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครัน้ หมายรูพระนพิ พานโดยความเปน พระนิพพานแลว ยอ มไมสาํ คญั หมายพระนพิ พาน ยอมไมสําคญั หมายในพระนพิ พาน ยอ มไมส ําคญั หมายโดยความเปน พระนิพพาน ยอ มไมสําคัญหมายพระนิพพานวา ของเรา ยอ มไมยินดียิง่ ซง่ึ พระนิพพาน ขอน้นั เพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโทสะเหตโุ ทสะสิ้นไป. กาํ หนดภมู นิ ัยท่ี ๕ ดว ยอํานาจพระขณี าสพ. (๗) ดูกอ นภกิ ษทุ งั้ หลาย แมภ กิ ษใุ ด เปน พระอรหนั ตขณี าสพอยจู บพรหมจรรย เสรจ็ กจิ แลว ปลงภาระเสยี แลว บรรลถุ งึ ประโยชนตนแลว ส้ินกิเลสเครอื่ งประกอบสัตวไ วในภพแลว หลดุ พน ดวยปญ ญาอนั ชอบแลว แมภ ิกษนุ น้ั ยอ มหมายรธู าตุดินโดยความเปน ธาตดุ ิน ครนั้หมายรธู าตุดินโดยความเปน ธาตุดนิ แลว ยอมไมสําคญั หมายธาตดุ นิ ยอ มไมสาํ คญั หมายในธาตดุ นิ ยอมไมส าํ คัญหมายโดยความเปนธาตดุ ิน ยอมไมส ําคัญหมายธาตุดนิ วา ของเรา ยอมไมยนิ ดยี งิ่ ซ่ึงธาตดุ ิน. ขอ น้ันเพราะเหตอุ ะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะ เหตโุ มหะส้ินไป. ยอมหมายรธู าตุนํา้ __ธาตไุ ฟ__ธาตุลม__สตั ว__เทวดา__ปชาบด-ีมาร__พรหม__อาภสั สรพรหม__สภุ กณิ หพรหม__เวหปั ผลพรหม__อสัญญสี ัตว__อากาสานญั จายตนพรหม__วิญญาณญั จายตนพรหม__อากิญจญั ญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รปู ทต่ี นเห็น__

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 13เสยี งท่ตี นฟง __อารมณ ( กลน่ิ รส โผฏฐัพพะ) ท่ีตนทราบ__ธรรมารมณทีต่ นรแู จง __ความทส่ี ักกายทิฏฐเิ ปน อนั เดยี วกนั ความทส่ี ักกายทฏิ ฐติ างกนั __สักกายทิฏฐิทงั้ ปวง. ยอ มหมายรพู ระนิพพานโดยความเปน พระนพิ พาน ครน้ั หมายรูพระนิพพานโดยความเปน พระนพิ พานแลว ยอมไมส ําคัญหมายพระนพิ พาน ยอมไมส าํ คัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมส าํ คญั หมายโดยความเปน พระนพิ พาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวา ของเรา ยอมไมย นิ ดียง่ิ ซ่ึงพระนพิ พาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะเหตุโมหะส้ินไป. ก าหนดภูมินัยที่ ๖ ดวยอํานาจพระขีณาสพ. (๘) ดูกอ นภกิ ษทุ งั้ หลาย แมพระตถาคตอรหันตสมั มาสมั พุทธ-เจา ทรงหมายรธู าตุดินโดยความเปนธาตุดนิ จรงิ ครั้นทรงหมายรธู าตุดินโดยความเปน ธาตุดนิ จริงแลว ยอ มไมท รงสาํ คญั หมายธาตุดนิ ยอ มไมทรงสาํ คัญหมายในธาตุดนิ ยอมไมทรงสําคัญหมายโดยความเปน ธาตุดิน ยอมไมท รงสําคญั หมายธาตุดนิ วา ของเรา ยอมไมทรงยินดยี ิ่งซง่ึ ธาตดุ ิน. ขอ นั้นเพราะเหตอุ ะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะธาตุดนิ นน้ั พระตถาคตก าหนดรแู ลว . ยอมทรงหมายรูธาตนุ าํ้ __ธาตไุ ฟ__ธาตุลม__สัตว_ _เทวดา__ปชาบดีมาร__พรหม__อาภสั สรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหปั ผล-พรหม__อสัญญีสตั ว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาญญั จายตนพรหม__อากิญจญั ญายตนพรหม__เนวสัญญานาสญั ญายตนพรหม__รูปทต่ี นเหน็__เสยี งทตี่ นฟง __อารมณ (กลิน่ รส โผฏฐพั พะ) ทต่ี นทราบ__

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 14ธรรมารมณทต่ี นรูแจง __ความท่สี ักกายทิฏฐิเปนอนั เดียวกัน__ความที่สกั กายทิฏฐิตา งกนั __สกั กายทิฏฐิทง้ั ปวง. ยอมทรงหมายรูพระนิพพานโดยความเปน พระนพิ พาน คร้นั ทรงหมายรพู ระนพิ พานโดยความเปน พระนพิ พานแลว ยอ มไมท รงสาํ คญั หมายพระนพิ พาน ยอมไมท รงสาํ คญั หมายในพระนพิ พาน ยอ มไมท รงสาํ คญัหมายโดยความเปน พระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายพระนิพพาน ยอมไมท รงสาํ คัญหมายโดยความเปน พระนิพพาน ยอ มไมทรงสาํ คัญหมายพระนพิ พานวาของเรา ยอมไมท รงยนิ ดยี ่งิ ซงึ่ พระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะพระนพิ พานน้นั พระตถาคตทรงก าหนดรแู ลว . ก าหนดภมู ินยั ที่ ๗ ดวยอํานาจพระศาสดา. (๙) ดูกอ นภิกษทุ งั้ หลาย แมพระตถาคตอรหนั ตสัมมาสัมพทุ ธ-เจา ทรงหมายรธู าตดุ นิ โดยความเปนธาตดุ ินจริง ครนั้ ทรงหมายรธู าตดุ นิโดยความเปน ธาตุดินจริงแลว ยอ มไมสําคัญหมายธาตุดนิ ยอมไมสาํ คัญหมายธาตใุ นธาตุดิน ยอ มไมส าํ คญั หมายโดยความเปนธาตดุ ิน ยอ มไมสาํ คัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอ มไมยินดยี ่งิ ซึ่งธาตดุ นิ . ขอนั้นเพราะเหตอุ ะไร ? เพราะทรงทราบอยางน้ีวา นนั ทิ ความเพลดิ เพลินเปน มลูรากของทกุ ข เพราะภพจงึ มีชาติ สตั วผ เู กิดแลว กม็ ีชรามรณะ ดวยประการอยางนี้ (จึงไมสําคัญธาตดุ นิ __). ดกู อนภกิ ษุทั้งหลาย เพราะเหตุนัน้ แล พระตถาคตจงึ ตรสั รอู นตุ ตรสัมมาสมั โพธญิ าณ เพราะสนิ้ตณั หา สํารอกตณั หา ดับตณั หา สละตณั หา สละคนื ตัณหาเสียไดโ ดยประการทัง้ ปวง.

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 15 ยอ มทรงหมายรธู าตนุ ้ํา__ธาตไุ ฟ__ธาตุลม__สตั ว_ _เทวดา__ปชาบดีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__ สุภกณิ หพรหม__ เวหัปผล-พรหม__อสญั ญีสัตว_ _ อากาสานญั จายตนพรหม__วญิ ญาณัญจาตน-พรหม__อากิญจญั ญายตนพรหม__วญิ ญาณัญจายตนพรหม__อากิญจญั -ญายตนพรหม__เนวสญั ญานาสญั ญายตนพรหม__รปู ทีต่ นเหน็ __เสยี งท่ีตนฟง__อารมณ ( กล่ิน รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณทีต่ นรแู จง __ความท่สี ักกายะทิฏฐิเปน อนั เดียวกัน__ความท่ีสักกายะทฏิ ฐิตา งกนั __สักกายะทฏิ ฐทิ งั้ ปวง__. ทรงหมายรูพ ระนิพพานโดยความเปน พระนพิ พาน ครน้ั ทรงหมายรพู ระนิพพานโดยความเปน พระนิพพานแลว ยอ มไมทรงสําคัญหมายพระนิพพาน ยอ มไมท รงสาํ คญั หมายในพระนพิ พาน ยอมไมทรงสาํ คญั หมายโดยความเปนพระนิพพาน ยอ มไมสําคัญหมายพระนพิ พานวา ของเรายอมไมทรงยนิ ดยี ่ิงซึง่ พระนพิ พาน ขอ นน้ั เพราะเหตุอะไร ? เพราะทรงทราบอยางนีว้ า นันทิ เปน มูลเหตุแหง ทกุ ข และวา เพราะภพจงึ มีชาติ สตั วเกิดแลวจงึ มชี รามรณะ ดวยประการอยา งนี้ (จึงไมสําคญั ธาตุดนิ __). ดกู อ นภิกษทุ ั้งหลาย เพราะเหตนุ ้นั แล พระตถาคตจึงตรัสรูอนุตตรสัมมาสัมโพธญิ าณ เพราะสิ้นตัณหา สํารอกตณั หา ดบั ตัณหาสละตณั หา สละคืนตณั หาเสียได โดยประการท้งั ปวง. กาํ หนดภูมนิ ัยที่ ๘ ดว ยอํานาจพระศาสดา. พระผูม พี ระภาคเจาไดตรัสมูลปรยิ ายนี้จบแลว ภกิ ษุเหลาน้นั ชืน่ ชมยนิ ดภี าษิตของพระผูม พี ระภาคเจา ฉะนแ้ี ล. มูลปริยายสตู รท่ี ๑ จบ.

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 16 อรรถกถามลู ปรยิ ายสูตร เอวมฺเม สตุ  ฯเปฯ สพพฺ ธมมฺ ปรยิ าย บทนมสั การพระรัตนตรัย ขา พเจา ขอวันทาพระสคุ ตเจา ผูมีความมดื คอื โมหะอันกําจัดแลวดวยแสงสวา ง คอื ปญญา หลดุ พนแลว จากคติ (ทง้ั ปวง) มพี ระหฤทยั เยือกเย็นดวยพระกรุณา เปน ครูแหงสตั วโ ลกทง้ั มนุษยและเทวดา. แมองคพระพุทธเจา ทรงเขาถงึ ซง่ึ พระธรรมอนั ปราศจากมลทินใดจึงทรงทําใหเกิดและทําใหแจง ซง่ึ ความเปนพระพุทธ ขา พเจา ขอวันทาพระธรรมอันเลศิ นน้ั . ขาพเจาขอวันทาพระอรยิ สงฆ คือ ชุมนมุ แหง พระอริยบคุ คลท้งั ๘ผเู ปน พระบตุ ร เกดิ แตพ ระอรุ ะแหงพระสคุ ตเจา ผยู ํา่ ยมี ารและเสนามารเสียได. บุญอันสําเรจ็ ดว ยการวันทาพระรตั นตรยั ของขาพเจา ผูมใี จเลอื่ มใสดังนี้อนั ใด ดวยอานุภาพแหงบญุ น้นั ขาพาเจา เปน ผมู ีอนั ตรายอนั ขจดั เสยีไดด วยดแี ลว อรรถกถาอนั ใดทีพ่ ระอรหนั ตผ เู ชย่ี วชาญ ๕๐๐ องคสงั คายนา (รอ ยกรอง) ไวแตเ บื้องแรก และที่พระสังคตี กิ าจารยท ้ังหลายสังคายนา (รอยกรอง) เพมิ่ เตมิ ในภายหลงั ก็ดี เพ่ือประกาศ (อธบิ าย)เนอื้ ความแหง พระสูตร มชั ฌมิ นกิ าย ในคมั ภีรน ี้ อันกาํ หนดหมายดวย

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 17พระสตู รขนาดกลาง (ไมยาวไมสั้น) ทพี่ ระพุทธองคพระสาวกกลา วสงั วรรณนาไว ยา่ํ ยเี สยี ไดซ ง่ึ ลัทธิอื่น คร้นั แลว พระมหินทมหาเถระผเู ชย่ี วชาญไดนํามาสูเ กาะสีหล ฐาปนา (จารกึ ) ไวในภาษาสีหลเพอื่ ประโยชนแ กชาวเกาะ ขา พเจาจักนําภาษาสีหลออกแลว ยกขึน้ สูภ าษาอนั เปน ที่รืน่ รมยใจ สมควรที่จะเปน แบบแผนได ปราศจากโทษ (คือภาษามคธ) อีกทอดหน่งึ ประกาศ (อธิบาย) เนื้อความมิใหขดั มติของพระเถระคณะมหาวหิ ารผเู ปน ประทปี แหงเถรวงศ มีการวินิจฉยั ละเอียดดี โดยเวนความท่ซี ้าํ ๆ กันเสยี บาง เพือ่ ความพอใจแหง สาธชุ น และเพือ่ ความตงั้ อยูน านแหงพระธรรม. สวนขอธรรม คอื สลี กถา ธุตธรรม (เรอ่ื งธดุ งค) กรรมฐานทุกอยา ง ฌานสมาบัตอิ ยางพสิ ดาร พรอมทั้งจรยิ าวิธาน (แจงจรติของบคุ คล) อภิญญาทั้งปวง การวินิจฉยั ปญ ญาท้ังสิ้น ขนั ธ ธาตุอายตนะ อินทรยี  อริยสจั ๔ การแสดง ปจ จยาการ (คอื ปฏจิ จ-สมปุ บาท) มนี ยั บริสุทธิ์ละเอียดดี พอเปนแบบที่เชือ่ ได และวปิ ส สนา-ภาวนา ท้งั ปวง (น้ี) ขา พเจาไดก ลา วไวแ ลว ในวสิ ทุ ธิมรรคอยางหมดจดดี เหตุใด เหตุนัน้ ขาพเจาจกั ไมวิจารณข อ ธรรมทง้ั ปวงนนั้ ยง่ิ ขึ้นไปละ. วสิ ทุ ธมิ รรคน้ัน ขา พเจา รจนาทาํ ดวยคดิ วา วิสทุ ธิมรรคจกั ตงั้ อยูในทา มกลางแหง นิกายทั้ง ๔ แลวประกาศเนอ้ื ความตามที่ทานภาษติ ไวในนกิ ายท้งั ๔ นนั้ ได ดังนี้ เหตนุ ้ัน ทานทง้ั หลายจงถอื เอาแมวิสทุ ธมิ รรคนน้ั พรอ มทงั้ อรรถกถานี้ ทราบเนื้อความแหง มัชฌมิ สังคีติ (คอื มชั ฌมิ -นิกายทั้ง ๓ ปณ ณาสก) เถิด.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 18 ศลี กถา ธดุ งคธรรม กัมมัฏฐาน ความพสิ ดารของฌานและสมาบตั ิ ซึ่งประกอบดวยวิธกี ารคลอยตามจริต ๖ อภญิ ญาทั้งปวง คําวินิจฉยั ทีป่ ระมวลไวด ว ยปญญา ขันธ ธาตุ อายตนะ อินทรยี  อรยิ สจั ๔ปจจยั การเทศนาที่ไมน อกแนวพระบาลี มีนัยท่ีช่อื วา มัชฌมิ สงั คตี ิ ในคาํ วา มชฌฺ มิ สงฺคตี ยิ า น้นั วา โดยปณณาสก ไดแกการรวบรวมปณณาสก ๓ หมวด คือมลู ปณ ณาสก มชั ฌิมปณ ณาสก และอปุ ริ-ปณ ณาสก. วา โดยวรรค ไดแกการรวบรวมวรรคได ๑๕ วรรค เพราะแบงแตละปณ ณสกออกเปน ๕ วา โดยสตู ร มี ๑๕๒ สูตร วา โดยบทมี๘๐,๕๒๓ บท เพราะเหตุนน้ั พระโบราณาจารยจ ึงกลาวไวว า ทา นกลาวกําหนดบทไว ๘๐,๕๒๓ บทอยางนี้. แตว าโดยอักษรมี ๗๔๐,๐๕๓ อกั ษร. วาโดยภาณวาร มี ๘๐ภาณวาร และกง่ึ ภาณวารมี ๒๓ บท. วา โดยอนสุ นธิโดยยอ มี ๓ อนสุ นธิคือ ปจุ ฉานุสนธิ อชั ฌาสยานุสนธิ และ ยถานุสนธิ แตเมือ่ วาโดยพสิ ดารในเร่ืองน้มี ี ๓,๙๐๐ อนสุ นธิ. เพราะเหตุน้นั ทา นโบราณาจารยทง้ั หลายจงึ กลา วไวว า ทา นประกาศนัยอนุสนธแิ หงมัชฌมิ ปณ ณาสกเหลานนั้ ไว ๓,๙๐๐ อนุสนธ.ิ ในปณ ณาสกเหลา นนั้ มลู ปณ ณาสก เปนปณ ณาสกตน . ในวรรคท้งั หลาย มูลปริยายวรรค เปน วรรคตน และในสูตรทงั้ หลาย มูล-ปริยายสตู ร เปน สูตรตน. อธิบายนทิ านพจน (๑) คํานทิ านวา เอวมเฺ ม สตุ  ทที่ า นพระอานนทกลา วไวใน

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 19กาลปฐมมหาสงั คตี ิ เปนเบ้อื งตนของมูลปรยิ ายสูตรแมน้ัน. ก็ปฐมมหา-สังคีติน้ี ทา นกลาวไวพ สิ ดารแลวในเบ้อื งตนแหงอรรถกถาทฆี นิกาย ช่อืสุมังคลวิลาสิน.ี เพราะฉะนัน้ ปฐมมหาสงั คตี ินั้น บัณฑิตพึงทราบโดยนยั ท่กี ลา วใหพสิ ดารแลว ในอรรถกถาทีฆนิกายน้ันน่ันแล. อธิบาย เอวมฺเม สตุ  ก็คาํ วา เอวมฺเม สตุ  เปนตนนี้ เปนคําเร่ิมตน . บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา เอว เปน นิบาต. บทวา เม เปนตน เปนบทนาม.ในคาํ วา อุกกฺ ฏาย วิหรติ นี้ บัณฑติ พึงทราบการแยกบท โดยนัยนี้กอนวา บทวา วิ เปนบทอุปสรรค. บทวา หรติ เปน บทอาขยาต. แตโดยใจความ เอว ศพั ท มใี จความแยกออกไดหลายอยา งเปนตนวาอปุ มา อุปเทส สมั ปหังสนะ ครหณะ วจนสมั ปฏิคคหะ นทิ สั สนะอวธารณะ. จรงิ อยางนนั้ เอว ศพั ท น้ี มาในอรรถวา อปุ มา ในประโยคเปน ตนอยา งนว้ี า กศุ ลเปนอันมาก อันสัตวท เ่ี กิดแลว พงึ กระทําฉนั นนั้ดงั น้ี. มาในอรรถวา อปุ เทส ในประโยคเปน ตนวา อนั ทานพงึ กา วไปอยา งนี้ พงึ ถอยกลับอยา งน้ี ดังน.ี้ มาในอรรถวา สัมปหังสนะ ในประโยคเปน ตนวา พระผูมีพระภาคเจา ตรสั คาํ นไี้ วอยา งน,ี้ พระสุคตเจาตรัสคํานี้ไวอยา งน.้ี มาในอรรถวา ครหณะ ในประโยคเปน ตน วา กค็ นถอยนก้ี ลาวสรรเสริญคุณพระสมณะศรี ษะโลนนน้ั อยา งน้ี ๆ ในทุก ๆ ท่ี ดงั น้ี.

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 20 มาใน วจนสมั ปฏิคคหะ ในประโยคเปน ตนวา ภกิ ษเุ หลา น้นั แลทูลรับพระผูมพี ระภาคเจาวาอยางนั้น พระเจา ขา ดงั น.้ี มาในอรรถวา อาการ ในประโยคเปน ตนวา ทานผูเ จริญขาพเจา ทราบชัดพระธรรมทีพ่ ระผูมีพระภาคเจาทรงแสดงแลวดว ยอาการอยา งนี้. มาในอรรถวา นทิ ัสสนะ ในประโยคเปนตนวา ดูกอนมาณพทานจงมา จงเขาไปหาทา นอานนท ผูส มณะถึงทอี่ ยู ครั้นเขาไปหาแลวจงถามความไมเ จ็บไข ความมีโรคนอย ความคลองตวั กาํ ลัง และการอยผู าสุกกะทานพระอานนทผ สู มณะ ตามคาํ ของเรา และจงกลาวอยางนว้ี า สุภมาณพ โตเทยยบุตร ยอมถามถงึ ความไมเ จ็บไข ฯลฯ การอยผู าสกุ กะทา นพระอานนทผ เู จริญ ดงั น้ี. นยั วา เปน การดีที่ทานพระอานนทผ ูเจริญอาศัยความอนุเคราะหเขาไปหาสภุ มาณพ โตเทยยบุตรถงึ ทอ่ี ยู ดงั น.ี้ มาในอรรถวา อวธารณะ ในประโยคเปน ตน วา ดกู อนกาลามะท้ังหลาย พวกเธอจะสาํ คัญความขอ นนั้ เปน ไฉน ? ธรรมเหลานีเ้ ปนกศุ ลหรอือกุศล ? เปนอกุศล พระเจาขา. มโี ทษหรอื ไมม โี ทษ ? มโี ทษ พระเจาขา .บัณฑิตติเตยี นหรือสรรเสรญิ ? ติเตยี น พระเจา ขา . ธรรมทงั้ หลายที่ตนสมาทานใหบ ริบูรณ ยอ มเปน ไปเพอื่ สงิ่ ไมใ ชประโยชน และเปนทกุ ขยอมมีแกข า พระองคท งั้ หลายในขอนีอ้ ยางน้.ี เอว ศพั ทนนี้ ั้น ในทีน่ ้ี บณั ฑติ พึงทราบวา (ใช) ในอรรถวา

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21อาการะ นทิ ัสสนะ อวธารณะ ใน ๓ อยา งนน้ั พระอานนทแ สดงความนี้ดวย เอว ศัพท ซง่ึ มีอาการะเปนอรรถวา ใคร ๆ สามารถจะทราบพระดาํ รัสของพระผูมีพระภาคเจา พระองคนั้น ซ่งึ ละเอียดออ นดว ยนัยตา ง ๆ เกิดขึ้นดว ยอัธยาศยั อนั กวางขวางสมบรู ณด ว ยอรรถและพยัญชนะมีปฏหิ ารยิ หลากหลาย ลกึ ซงึ้ โดยธรรม โดยอรรถ โดยเทศนา แลโดยปฏเิ วธ มาสโู สตประสาทของสัตวท งั้ ปวง โดยสมควรแกภ าษาของตน ๆ โดยประการท้งั ปวง และทงั้ ใหเ กิดความอยากฟงโดยเตม็ กําลังขาพเจาไดฟ งมาแลว อยา งนี้ คือ แมข าพเจา ไดฟงมาแลวดวยอาการอยางหนงึ่ . พระอานนทเถระเมื่อจะออกตัวดว ยอรรถวา ชแี้ จงวา ขาพเจาไมใ ชส ยมั ภู สตู รนขี้ า พเจา ไมไดทําใหแจง จงึ แสดงสูตรทั้งสน้ิ ทจ่ี ะตอ งกลา วในบดั นว้ี า ขาพเจา ไดฟงอยา งน้ี คอื วา แมข า พเจาไดฟง มาแลวอยา งนี.้ พระอานนทเถระเม่ือจะแสดงกําลงั คือความทรงจําของตนท่ีสมควรแกภ าวะทพ่ี ระผูมีพระภาคเจาทรงสรรเสริญอยา งน้ีวา ภกิ ษุทัง้ หลาย บรรดาภกิ ษสุ าวกของเราท่ีทรงพหสู ตู คอื อานนท บรรดาอปุ ฏ ฐาก ทีม่ คี ติ มีสติ มีธิติ คืออานนท และทพ่ี ระธรรมเสนาบดีสรรเสริญอยา งนว้ี า ทานอานนท ฉลาดในอรรถ ในธรรม ในพยัญชนะ ในภาษาและในอกั ษร เบอื้ งตนและเบ้ืองปลาย ยงั สตั วท งั้ หลายเกดิ ความอยากฟงดวยอรรถวา อวธารณะ วา ขา พเจาไดฟ ง มาเทาน้ี และสตู รนัน้ แล ไมย่ิงไมห ยอ น โดยอรรถหรอื พยัญชนะ พงึ เหน็ วา อยา งน้เี ทานั้น ไมพงึ เหน็เปนอยางอื่น ดังนี้. เม ศพั ท ปรากฏในอรรถ ๓ อยาง. จริงอยางนัน้ เม ศัพทนน้ั มคี วามหมายวา มยา (อันเรา) ในประโยคเปน ตนวา โภชนะท่ี

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 22ไดม าดวยการขบั กลอม เราไมควรบริโภค. มคี วามหมายวา มยฺห (แกเ รา) ในประโยคเปนตน วา ขาแตพระองคผูเจรญิ ขอประทานวโรกาส ขอพระผมู ีพระเจาทรงแสดงธรรมแกข าพระองคแตโดยยอเถดิ . มีความหมายวา มม ( ของเรา ) ในประโยคเปน ตนวา ภกิ ษุทัง้ หลาย ขอใหพวกเธอจงเปนธรรมทายาทของเราเถดิ ดงั น.้ี แตใ นทีน่ ้ี เม ศพั ท ใชใ นอรรถ ๒ อยางวา อันขา พเจาไดฟ งมา และวา สตุ ะ ของเรา ดงั น้.ี สุตะ ศพั ท ในคาํ วา สุต นี้ มีอุปสรรค และไมม อี ุปสรรคมเี น้อื ความหลายอยางเปน ตนวา คมน (การไป) วสิ สฺ ตุ (ปรากฏ)กลิ ินนฺ (เปย ก) อปุ จติ (สง่ั สม) อนโุ ยค (ประกอบเนือง ๆ)โสตวิเฺ ยยฺ (รทู างห)ู โสตทวารานุสารวญิ ญาณ (รูตามกระแสทางหู). จรงิ อยางนั้น สุตะ ศพั ทนัน้ มคี วามหมายวา ไป ในประโยคเปนตนวา ไปแลวโดยเสนา. มีความหมายวา มธี รรมอนั ตนสดับตรับฟงแลว อยา งแจมแจง ในประโยคเปน ตน วา . ผูสดับธรรมแลวเห็น ( ธรรม) อย.ู มคี วามหมายวา เปย กชมุ ของบคุ คลผูเ ปยกชุม ในประโยคเปน ตนวา เปยกชมุ ของบคุ คลผูเ ปยกชุม. มีความหมายวา สะสม ในประโยคเปน ตนวา บุญมใิ ชน อ ย อนัทา นทั้งหลายสะสมแลว . มคี วามหมายวา ประกอบเนอื ง ๆ ในฌานเนอื ง ๆ ในประโยค

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 23เปนตนวา. นักปราชญเหลา ใด ผขู วนขวายในฌาน. มีความหมายวา เสยี งทจ่ี ะพงึ ทราบทางโสตประสาท ในประโยคเปนตนวา เห็นแลว ฟง แลว ทราบแลว . มีความหมายวา ทรงความรคู ลอยตามโสตทวาร ในประโยคเปน ตนวา ทรงไวซงึ่ สุตะ และสะสมสตุ ะ. แตในท่นี ี้ สุตะศพั ทน ้ันมุงเอาความหมายวา ทรงจาํ หรอื ความทรงจาํ ตามแนวแหง โสตทวารจรงิ อยู เม่ือ เม ศัพท มีเนื้อความเทา กบั มยา ยอ มประกอบความไดว า ขา พเจา ไดสดบั มา คอื ทรงจํา ตามแนวแหง โสตทวาร อยางน้ีมเี นอ้ื ความเทากับ มม ยอ มประกอบความไดว า การสดับของขา พเจาคอื ความทรงจําตามแนวแหงโสตทวารของขา พเจา อยา งน้ี. ในบททั้ง ๓ เหลา นน้ั ดงั กลาวมานี้ คาํ วา เอว เปน การแสดงกิจแหง วญิ ญาณ มีโสตวญิ ญาณเปน ตน . คาํ วา เม เปนการแสดงบุคคลผมู คี วามพรอมเพรียงดว ยวิญญาณดงั กลาวแลว , คําวา สตุ  เปนการแสดงการถอื เอาท่ีไมผิด ไมหยอ น ไมย่ิง เพราะหามการไมฟ ง. อน่ึงคําวา เอว เปน การประกาศความเปนไปในอารมณ แหงวิงญาณวถิ ีที่เปน ไปตามแนวแหง โสตทวารนั้น โดยประการตาง ๆ คาํ วา เม เปนการประกาศตน. คําวา สุต เปนการประกาศธรรมะ. จริงอยู ในคําวา เอวมเฺ ม สุต น้ี มีความยอ ดงั ตอไปนี้วา ขาพเจา ไมทาํ กจิ อน่ืแหงวญิ ญาณวถิ ีท่เี ปน ไปแลวในอารมณโดยประการตาง ๆ แตข า พเจาทํากจิ นี,้ ธรรมนขี้ าพเจาฟงแลว. อนง่ึ คําวา เอว เปน การประกาศคาํ ทีจ่ ะพงึ แถลงไข. คาํ วา เมเปนการประกาศบุคคล. คาํ วา สตุ  เปนการประกาศกจิ แหงบุคคล. มี

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 24คําอธิบายไวดังนว้ี า พระสตู รทข่ี า พเจา จกั แสดง ขา พเจา ไดฟง มาแลวอยา งน.ี้ อนึ่ง คาํ วา เอว เปนการไขอาการตาง ๆ ของจติ สนั ดานทมี่ ีการถือเอาอรรถและพยัญชนะตา งๆ โดยการเปนไปโดยประการตาง ๆ กัน. จรงิ อยู ศพั ทวา เอว น้ี เปน การบัญญัตอิ าการ, ศัพทวา เมเปนการแสดงกตั ตา ( ผทู ํา). ศัพทว า สุต เปน การแสดงวสิ ยั . ดวยการอธิบายเพียงเทานี้ ยอ มเปนอนั ทําการสันนิษฐานไดวา ดวยจิต-สนั ดานท่ีเปน ไปโดยประการตา ง ๆ กัน พระเถระผปู ระกอบดวยจิต-สนั ดานนน้ั จงึ เปน กตั ตา และรบั อารมณได. อีกอยางหน่ึง ศพั ทวา เอว เปนการแสดงกิจแหงบุคคล. ศัพทวา สุต เปนการแสดงกจิ แหงวิญญาณ. ศพั ทว า เม เปน การแสดงถึงบคุ คลทป่ี ระกอบดว ยกจิ ทัง้ ๒. ก็ในคําวา เอวมเฺ ม สตุ  นี้ มคี วามยอ วา ขาพเจาไดฟงมาโดยโวหารแหง สวนกจิ ทไี่ ดด ว ยอาํ นาจแหง วญิ ญาณโดยบคุ คลทพ่ี รอ มเพรียงดวยสวนกจิ และวญิ ญาณกจิ . บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา เอว เปน อวชิ ชมานบัญญัติ โดยอรรถวา แจม แจง และบทวา เม เปน อวชิ ชมานบัญญตั ิ โดยปรมัตถกใ็ นขอ น้ียังมขี อ พเิ ศษอยูอกี คอื ขอท่ีพระเถระพงึ ไดก ารแถลงไขวาเอว หรอื เม มอี ยูโดยปรมตั ถ. บทวา สตุ  เปนวชั ชมานบญั ญตั .ิอธิบาย ในบทวา สตุ  น้ี อารมณท ไ่ี ดทางโสตน้ี มีอยโู ดยปรมัตถแล. อนง่ึ บทวา เอว และ เม จัดเปน อปุ าทาบัญญัติ เพราะพระเถระกลาวหมายเอาธรรมท่มี ากระทบโสต และขนั ธทน่ี บั เนื่องในสันดานของตนนน้ั . บทวา สุต เปน อุปนิธาบัญญตั ิ เพราะพระเถระกลา วพาดพิงส่ิงทเ่ี ห็นแลวเปนตน.

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 25 อนึง่ ในขอ น้ี พระเถระแสดงความไมโงเ ขลา ดวยคําวา เอวอธบิ ายวา ผูโงเ ขลายอมไมสามารถแทงตลอดโดยประการตา ง ๆ ได.ดวยคําวา สุต พระเถระแสดงความไมห ลงลมื พระพุทธพจนทไี่ ดฟงมาแลว อธบิ ายวา สตุ ะ ท่ผี ูใ ดหลงลืมแลว ผูนัน้ ยอ มนึกไมออกวาเราไดฟ ง มาแลวโดยกาลอืน่ . ความสาํ เร็จแหง ปญญาของพระเถระนั้น ยอ มมีได เพราะความไมโ งเขลา สวนความสําเร็จแหงสติ ยอ มมีไดเพราะความไมหลงลมื . บรรดา ๒ อยางนน้ั ความสามารถในการทรงจําพยญั ชนะ มไี ดด ว ยสติ มีปญ ญาเปนตวั นาํ ความสามารถในการเขาใจอรรถ มไี ดด ว ยปญญามสี ติเปน ตวั นํา ความสําเรจ็ เปนขนุ คลังแหงธรรม โดยสามารถในการเก็บรกั ษาคลัง ธรรมที่ถงึ พรอ มดว ยอรรถและพยัญชนะมไี ดเ พราะประกอบดว ยความสามารถท้งั ๒ อยา งน้ัน. อกี นยั หนง่ึ ดว ยคําวา เอว ทา นพระเถระแสดงการทําไวใ นใจโดยแยบคาย เพราะบุคคลผูท าํ ไวใ นใจโดยไมแ ยบคาย จะไมม กี ารแทงตลอดประการตาง ๆ. ดวยคาํ วา สุต ทา นแสดงความไมฟุง ซาน เพราะบคุ คลผมู ีจติ ฟุงซา นจะไมเปน อันฟง. จรงิ อยา งน้ัน บุคคลท่ีมจี ิตฟงุ ซานแมถ กู บอกดว ยคณุ สมบตั ทิ ุกอยา ง ก็ยงั กลาววา ขาพเจา ฟงไมถ นัด ขอทานพดู อกี ท.ี กใ็ นขอน้ี เพราะการฟง โดยการทาํ ไวในใจโดยแยบคายบุคคลยอมยังการต้ังตนไวโดยชอบ และความเปนผูมบี ุญทําไวใ นปางกอนใหส าํ เรจ็ ได เพราะบุคคลผมู ไิ ดต ั้งตนไวโ ดยชอบ และไมไดท าํ บุญไวในปางกอ น ไมมกี ารทาํ ไวใ นใจโดยแยบคายนัน้ เพราะความไมฟ งุ ซานบุคคลจึงยังการฟงพระสทั ธรรม และการเขาไปคบสัตบรุ ษุ ใหสําเร็จ.จริงอยู บุคคลผมู จี ติ ฟุง ซา น ไมอ าจท่จี ะฟง (ธรรมได) และการฟง

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 26(ธรรม) ยอ มไมเ กิดมแี กบ ุคคลผไู มเ ขาไปพบสัตบุรุษ. อกี นยั หนึ่ง เพราะเหตุที่ทา นกลา วไวว า บทวา เอว เปนบทแสดงอาการตา ง ๆ ของจิตสนั ดานที่มีการรบั เอาอรรถและพยญั ชนะ โดยเปนไปโดยประการตา งๆ กัน. และอาการท่ีดีอยางนีน้ นั้ ยอมไมมแี กบคุ คลผไู มตง้ั ตนไวชอบ หรอื มิไดท าํ บญุ ไวในปางกอ น. ฉะน้นั ทา นแสดงความถงึพรอ มแหงจกั รทัง้ ๒ ขา งทา ยของตน ดวยอาการอันเจริญน้ี ดวยบทวาเอว ทา นแสดงความถงึ พรอมแหง จกั รทง้ั ๒ ขางตน ของตน ดวยบทวาสุต . จริงอยู การฟง (ธรรม) ยอ มไมเกดิ มแี กผ อู ยใู นประเทศทไี่ มสมควร หรอื ผูเ วน จากการคบหากบั สัตบุรุษ. ความบรสิ ุทธแ์ิ หงอาสวกเิ ลสยอมสําเรจ็ แกบ ุคคลนนั้ เพราะความสําเรจ็ แหงจักรทั้ง ๒ ขา งทาย ความบริสทุ ธิ์แหง ปโยคสมบตั ิ ยอมมีเพราะความสําเรจ็ แหง จักรท้ัง ๒ ขางตนดว ยประการฉะนี.้ อน่งึ ความสาํ เรจ็ แหงความฉลาดในอธิคม (ปฏเิ วธ) ยอ มมีแกบคุ คลน้ัน เพราะความบรสิ ุทธิแ์ หงอาสวกิเลส ความสาํ เรจ็ แหงความฉลาดในอาคม (ปริยตั ิ) ยอมมเี พราะความบริสทุ ธแ์ิ หง ปโยคสมบัติ (ความเพียร) พระเถระเม่ือจะเรยี งนิทานพจนไวในฐานะที่เหมาะสม คําของทา นผูถงึ พรอมดวยอาคมและอธิคม ผูมอี าสวกิเลสบรสิ ทุ ธด์ิ วยปโยคสมบัติยอมควร เปน พระดํารสั ของพระผูมีพระภาคเจา ดุจแสงเงนิ แสงทองขน้ึ นําพระอาทิตยท่กี  าลงั อทุ ัยอยู และดจุ การทําไวในใจโดยแยบคาย เปนตวั นาํ (การทํา) กศุ ลกรรม จึงกลา วคาํ เปนตน วา เอวมฺเม สตุ  ดงั น.้ี อีกนัยหนึ่ง ดว ยคาํ นว้ี า เอว ทา นพระเถระแสดงสภาวะคือความถงึ พรอ มแหง อตั ถปฏิสัมภทิ าและปฏภิ าณปฏิสมั ภิทาของตน ดว ยคํา

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 27ท่แี สดงถงึ ปฏิเวธมีประการตา ง ๆ ดวยคาํ วา สุต น้ี ทา นแสดงสภาวะคอื ความถงึ พรอ มแหงธมั มปฏสิ ัมภิทาและนริ ตุ ติปฏสิ มั ภทิ า ดว ยคําที่แสดงถงึ ความแทงตลอดประเภทแหง ธรรมทจี่ ะตอ งฟง อนึง่ พระเถระเมื่อจะกลาวคาํ ทแี่ สดงการทาํ ไวในใจโดยแยบคายน้ี วา เอว ดังนี้ จึงแสดงวา ธรรมเหลา น้ี อนั ขา พเจา ตามเพง ดว ยใจ แทงตลอดดวยดีดว ยทิฏฐแิ ลว เมอื่ จะกลา วคาํ ที่แสดงการตามประกอบการฟง น้ีวา สุต ดังนี้จงึ แสดงวา ธรรมเปนอันมาก อนั ขาพเจาฟง มาแลว ทรงจําไวแ ลวทอ งบนแลว ดงั น.้ี พระเถระเมอื่ จะแสดงความบริบรู ณแหงอรรถและพยญั ชนะดว ยคําท้ัง ๒ นัน้ จงึ ยงั ความเอ้ือเฟอ ใหเ กดิ ขึ้นในการฟง. จรงิ อยูบคุ คลเมื่อไมฟ งธรรมทีบ่ รบิ รู ณดว ยอรรถและพยญั ชนะโดยเออื้ เฟอ ยอ มหา งจากประโยชนเ ก้ือกูลอนั ย่ิงใหญ เพราะฉะน้ัน ควรทาํ ความเออ้ื เฟอใหเ กดิ แลวฟง ธรรมโดยเคารพเถิด. กด็ วยคาํ ทัง้ หมดนวี้ า เอวมฺเม สุต (เปนอันวา) พระอานนทเมื่อไมว างธรรมที่พระตถาคตทรงประกาศแลว ไวห างตน ชอ่ื วาลว งเลยภูมแิ หง อสตั บรุ ุษ ปฏญิ ญาความเปน สาวก ช่ือวา กา วลงสูภูมแิ หงสตั บรุ ุษ. อนึ่ง ดว ยคําท้ังหมดนี้วา เอวมฺเม สตุ  เปน ตน เปนอนั วาพระเถระยอมยังจิตใหออกจากอสทั ธรรม ใหด าํ รงอยใู นสทั ธรรม.พระเถระเมอ่ื แสดงวา พระดํารัสของพระผมู ีพระภาคเจาพระองคน นั้น่นั เทียวน้ัน ขา พเจา ฟงมาตลอดแลวทีเดยี ว ช่ือวา ยอมออกตัว อางพระศาสดา แนบแนน อยใู นพระดาํ รัสของพระชนิ เจา ประดษิ ฐานเนต-ิธรรมไว.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 28 อกี อยา งหน่งึ ดว ยคาํ วา เอวมฺเม สตุ  พระเถระ ยังความเปนผูไมมศี รทั ธาในธรรมนข้ี องเทวดาและมนุษยท ้ังปวงใหหมดไป ใหเกดิความถึงพรอ มแหงศรทั ธา (โดย) ไมอา งวา สตู รนนั้ ทานใหเกดิ เอง(และ) เปดเผยการฟงมากอนวา สตู รน้ี ขาพเจา ไดร ับมาตอ พระพักตรพระผมู พี ระภาคเจา พระองคนั้นผูองอาจดวยเวลารชั ชธรรม ๔ ทรงไวซ ึ่งพลญาณ ๑๐ ทรงดํารงอยใู นฐานะผูอาจหาญ บันลือสีหนาทได สงู สุดกวาสัตวทุกจาํ พวก เปนใหญโดยพระธรรม เปนพระธรรมราชา เปนพระธรรมาธบิ ดี เปนประทปี โดยธรรม เปน ที่พึง่ โดยธรรม เปนพระเจา จักรพรรดผิ ปู ระเสริฐโดยพระสัทธรรม ผูตรัสรเู องโดยชอบ ไมควรทาํ ความสงสยั หรือความเคลือบแคลงในอรรถ ในธรรม ในบทหรอื ในพยญั ชนะ ในสูตรนี้แล. เพราะเหตนุ ั้น ทา นจึงกลา วคาํ นไ้ี ววา พระสาวกของพระโคดมกลาวอยูอ ยางนีว้ า ขา พเจา ไดฟง มาแลวอยา งนี้ ยังอศรัทธาใหพ นิ าศ ยังศรทั ธา ในศาสนาใหเจรญิ ดงั น.้ี อธิบาย สมย ศัพท บทวา เอก เปนบทแสดงไขถึงจาํ นวนนับ. บทวา สมย เปนบทแสดงเวลาท่กี าํ หนดไวแ ลว สองบทวา เอก สมย เปนบทแสดงเวลาท่ไี มก าหนดแนน อน. สมย ศพั ท ในบทวา เอก สมย น้นัยอ มปรากฏในอรรถวา สมวายะ (พรอ มเพรียง) ขณะ กาล สมูหะ (การ ประชมุ ) เหตุ ทิฏฐิ ปฏลิ าภะ (การได) ปหานะ (การละ) และปฏเิ วธะ (การแทงตลอด).

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 29 จรงิ อยา งนั้น สมย ศัพทนัน้ มีความพรอมเพรยี งเปน อรรถในประโยคเปนตนอยา งน้ีวา ชื่อแมไ ฉน ในวันพรุงนี้ พวกเราอาศยักาลสมัย (ที่เหมาะ) พงึ เขา ไปหา ดังน้.ี มีขณะเกินอรรถ ในประโยคเปน ตนวา ดูกอนภกิ ษทุ ัง้ หลาย ก็แล. ขณะ และสมยั หน่งึ ยอมมีเพ่ืออยูประพฤติพรหมจรรย ดังนี้ มกี าละเปนอรรถ ในประโยคเปนตน วา เวลารอ น เวลาเรา รอ น ดงั น้ี. มีการประชมุ เปน อรรถ ในประโยคเปนตน วา ประชมุ ใหญ ในปาใหญ มีเหตเุ ปน อรรถ ในประโยคเปน ตนวา ดกู อนภทั ทาลิ แมเ หตแุ ลทา นไมไ ดแทงตลอด, พระผมู ี-พระภาคเจาแลประทับอยใู นกรงุ สาวตั ถี แมพระผมู พี ระภาคเจา จกั รจู กัเราวา ภิกษชุ ่ือวา ภัททาลิ ไมทาํ การศึกษาในพระศาสนาของพระศาสดาใชบริบรู ณ ดูกอนภัททาลิ เหตแุ มนี้แล อันทานยงั ไมไ ดแทงตลอดดงั น้ี. มีทิฏฐิเปนอรรถ ในประโยคเปน ตน วา กโ็ ดยสมยั นั้นแล ปริพาชกชอ่ื อุคคาหมานะ เปน บตุ รของ สมณมุณฑกิ า อาศยั อยูใ นสวนดอกมะลิ ทมี่ ีศาลาหลงั เดยี วเปนท่สี อนลทั ธิ หนาแนนดวยตน มะพลับ.มีการไดเฉพาะเปน อรรถ ในประโยคเปน ตนวา นักปราชญทานเรยี กวา บณั ฑติ เพราะไดรับ ประโยชนท้ังในปจ จุบนั และสัมปรายภพ.มีการละเปน อรรถ ในประโยคเปนตนวา ไดก ระทาํ ท่ีสดุ แหงทกุ ข เพราะละมานะไดโ ดยชอบ. มกี ารแทงตลอดเปน อรรถ ในประโยคเปน ตน วาทุกข มีอรรถวา เบียดเบยี น ถกู ปรุงแตง ทําใหเรา รอ นแปรปรวน และมีอรรถวา ควรกาํ หนดร.ู แตใ นที่น้ี สมยศัพทน ้นั มกี าละเปนอรรถ เพราะเหตุน้นั ทา น

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 30พระเถระจึงแสดงวา ในสมยั หนงึ่ บรรดาสมัยทีแ่ ยกกาลออกเปน ป ฤดูเดือน คร่ึงเดือน กลางคืน กลางวัน เวลาเชา เวลาเที่ยง เวลาเยน็ยามตน ยามกลาง ยามสุดทา ย และครูหนึ่งเปนตน. ในขอน้ัน สูตรใด ๆ ท่พี ระผมู พี ระภาคเจา ตรสั ไวในป ฤดูเดือน ปก ข ภาคกลางคืน หรอื ภาคกลางวนั ใด ๆ ในบรรดาสมัยมปี เปนตน เหลานั้น สตู รน้นั ทงั้ หมด พระเถระรดู ี คอื กาํ หนดไวด ว ยดีดวยปญญา แมก็จริง ถงึ อยางน้ัน เพราะเหตุทเ่ี มอ่ื ทา นกลาวอยา งนวี้ าขาพเจาไดฟ งมาแลวอยางนี้ ในปโ นน ฤดโู นน เดอื นโนน ปก ขโนนภาคกลางคืนโนน ภาคกลางวันโนน ใคร ๆ ไมอ าจจะทรงจาํ ไดงา ยไมสามารถจะแสดงเองหรือใหคนอ่นื แสดงได และจะตอ งพดู กันมากฉะน้นั พระเถระจึงรวบรวมเน้อื ความนั้นไวดวยบทเดียวเทา น้ัน แลวกลาววา เอก สมย ดงั น้.ี อกี อยางหนง่ึ สมัยเหลานี้ใด ของพระผูมพี ระภาคเจา แยกประเภทกาลเวลาออกมากมาย ทป่ี รากฏชดั เหลอื เกินในหมเู ทวดา และมนุษยเปน ตนอยางนี้คอื สมัยเสดจ็ ลงสพู ระครรภ สมัยประสตู ิ สมยั เกดิ ความสงั เวช สมยั เสด็จออกผนวช สมัยทรงกระทําทุกกรกิรยิ า สมยั ชนะมารสมัยตรสั รู สมัยอยูเ ปนสขุ ในปจจบุ นั สมัยเทศนา สมัยเสดจ็ ปรนิ ิพพานพระเถระแสดงวา สมัยหนงึ่ กลาวคอื สมยั เทศนา ในบรรดาสมัยเหลานัน้ . อน่ึง ทา นพระเถระหมายเอาสมยั แหงกจิ ที่ประกอบดว ยกรณุ า ในบรรดาสมยั แหง กิจทีป่ ระกอบดว ยญาณ และกรุณา สมยั แหงการปฏิบตั ิเพอื่ ประโยชนคนอื่น ในบรรดาสมยั แหงการปฏิบตั เิ พื่อประโยชนตนและ

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 31คนอน่ื สมยั แหงธรรมกี ถา ในบรรดาสมัยแหงกรณยี ะท้ัง ๒ ของผูประชมุ กนั สมัยแหง เทศนา ในบรรดาสมัยแหง การเทศนา และการปฏิบัติ สมัยใดสมัยหนง่ึ ในบรรดาสมยั เหลา นนั้ จงึ กลา ววา เอก สมยดังน้.ี ถามวา กเ็ พราะเหตุไร ในท่นี ้ี ทา นไมท ําเหมอื นอยา งในอภธิ รรมทา นทาํ การแสดงไขดว ยสตั ตมวี ิภตั ติวา ยสมฺ ึ สมเย กามารจร และวายสฺมึ สมเย ภกิ ขฺ เว ภกิ ขฺ ุ วิวจิ เฺ จว กาเมหิ ในสุตตบทอื่นจากคมั ภรี น้ี และในวินัยทานทําการแสดงไขดวยตตยิ าวิภัตติวา เตนสมเยน พุทโฺ ธ ภควา แตท าํ การแสดงไขดว ยทตุ ยิ าวิภตั ติวา เอก สมยตอบวา เพราะในทนี่ น้ั มีความหมายเปน อยา งนน้ั แตในท่ีน้มี ีความหมายเปน อยางน้ี ( มคี วามหมายคนละอยาง). จริงอยู ในบรรดาอภธิ รรมเปนตน เหลานั้น ในอภิธรรม และในสตุ ตบทอ่ืนนอกจากน้ี สมยศพั ทมคี วามหมายในอธิกรณะ ( สตั ตมวี ิภัตต)ิ และมคี วามหมายภาวลกั ษณะโดยภาวะ. เพราะวา สมยะ เปน อธกิ รณะ มกี าละเปนอรรถ และมสี มูหะเปน อรรถ และทานกําหนดวา เปน ภาวะแหงธรรมทง้ั หลาย มผี สั สะเปน ตน ท่ีทา นกลา วไวแลวในทนี่ นั้ ๆ เวลานัน้ โดยภาวะแหงสมยะกลา วคอื ขณะ การรวบรวมและเหตุ เพราะฉะนน้ั เพื่อจะใหใจความนัน้ กระจาง ทา นจึงแสดงไขเปน สัตตมวี ิภัตติในบทน้นั . จรงิ อยูสมยั แหงการบัญญัตสิ กิ ขาบทนนั้ ใด แมทานพระสารีบตุ รเปนตน ก็รูไดยาก. พระผมู พี ระภาคเจา เมื่อจะทรงบัญญัติสิกขาบทโดยสมยั น้นั อนัเปน เหตุ และเปน กรณะ และเมอื่ ทรงเพง ถึงเหตุการบญั ญตั สิ ิกขาบท

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 32ทรงประทบั อยูใ นท่นี นั้ ๆ. เพราะฉะนั้น เพ่ือจะใหใจความน้ันกระจา งทานจงึ ทําการแสดงไขเปน ตตยิ าวิภัตตใิ นบทนน้ั . แตใ นทนี่ ้ี และในที่อ่นื ทม่ี ีใจความอยางนี้ สมยศพั ทลงในอรรถแหงทตุ ยิ าวิภัตติ จรงิ อยู ในสมัยใด พระผมู พี ระภาคเจา ทรงแสดงพระสตู รน้หี รอื สูตรอนื่ ในสมยั น้นั พระองคทรงประทบั อยดู ว ยธรรมเปนเครื่องอยู คือ กรณุ าโดยสว นเดยี วทเี ดียว. เพราะฉะนน้ั เพื่อใหใจความนั้นกระจาง ทา นจึงทาํ การแสดงไขเปนทุตยิ าวภิ ัตติในบทนี้.เหตนุ น้ั ทานจงึ กลา วคําน้ไี ววา เพงถงึ ใจความนน้ั ๆ แลว ทา นกลา ว สมย ศพั ท ไวในทอี่ น่ื ดวย สัตตมีวภิ ตั ติ และตติยาวิภตั ติ แต ในทนี่ ้ที านกลาว สมย ศพั ทนน้ั ไวดวยทตุ ิยาวิภตั ติ. สวนทานโบราณาจารยท ั้งหลาย พรรณนาไววา สมย ศัพทนน้ัมปี ระเภทที่แยกพูดไดดังนวี้ า ตสฺมึ สมเย, เตน สมเยน หรอื วาต สมย แตวาโดยใจความ ลงในอรรถแหงสัตตมวี ภิ ตั ติ ในทที่ ้งั ปวงดงั น.้ี เพราะฉะน้ัน แมเมื่อทา นกลา ววา เอก สมย พงึ ทราบใจความวา เอกสมฺ ึ สมเย ดงั นี.้ อธิบาย ภควา คาํ วา ภควา เปนคาํ กลาวดว ยความเคารพ. เพราะวาคนทง้ั หลายเรียกครูในโลกวา ภควา กพ็ ระผมู พี ระภาคเจา นี้ ชอื่ วา เปน ครู ของสัตวทกุ จาํ พวก เพราะเปนผปู ระเสรฐิ ดว ยพระคณุ ทกุ อยาง เพราะฉะน้ันพงึ ทราบครวู า ภควา ดังนี้.

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 33 ถึงแมวา ทานโบราณจารยท ัง้ หลายก็ไดกลาวไววา คาํ วา ภควา เปนคาํ ประเสริฐ, คําวา ภควา เปน คําสงู สุด เพราะเหตนุ น้ั ทา นจงึ เรยี กทา นผปู ระกอบ ดว ยความเคารพนบั ถอื วา ภควา ดังนี้ อีกอยา งหนึง่ ทา นกลาวไววา ทา นกลาววา ภควา เพราะมีพระภาคยะ (บารมีธรรม). เพราะหักออก เสยี ซ่ึงกองกิเลส เพราะประกอบดว ยบุญศิริ (เพราะ จาํ แนกกรรม) เพราะเสวยพรหมวิหารธรรม และ เพราะคายเสยี ซง่ึ การเวยี นวายตายเกิดในภพทัง้ ๓. พึงทราบเนอ้ื ความของบทวา ภควา น้ี ดวยอํานาจคาถานี้ โดยพสิ ดาร. จรงิ อยู ศพั ทวา ภควา นน้ั ทานกลา วไวแลว ในพทุ ธา-นสุ สตนิ ิเทศ ในวิสุทธมิ รรค. กใ็ นอธิการนี้ ดว ยคําอธิบายเพยี งเทานี้ พระเถระเมอื่ แสดงธรรมตามท่ตี นไดฟ งมา ดว ยคําวา เอวมเฺ ม สตุ  ชอื่ วา ยอมทาํ สรรี ะ คือพระธรรมของพระผูม ีพระภาคเจา ใหป ระจักษ เพราะนั้น พระเถระยอมยงั ชนท่เี กิดความเบ่ือหนา ย เพราะไมเ หน็ พระศาสดาใหโ ลงใจวาปาพจน ท่ขี าดศาสดายอมไมม ี นเ้ี ปน ศาสดาของเราท้ังหลาย. พระเถระเม่อื แสดงความท่ีพระผูมีพระภาคเจาไมมีอยู ในสมยั นั้น ดว ยคําวาเอก สมย ภควา ยังการดับแหงรปู กายใหแ ลน ไป. เพราะเหตุน้ันพระเถระยอ มยังชนที่เมาในชีวิตใหสลดวา พระผมู ีพระภาคเจา แมพระองคน ้นั ทรงแสดงอรยิ ธรรม มชี ่ือยางน้ี ทรงไวซ ง่ึ กาํ ลงั ๑๐

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 34มีพระวรกายเสมอกอ นเพชร เสด็จปรนิ พิ พานแลวดวยประโยชนอ ะไรอนื่ทพี่ วกเธอพึงยังความหวงั ในชีวติ ใชเกิดข้ึนและยังความอุตสาหะของชนน้ันใหเ กิดข้นึ ในพระสัทธรรม. อนึ่ง พระเถระเม่ือกลาววา เอว ยอมแสดงไขถงึ สมบัติคอื เทศนา.เมอื่ กลาววา เม สุต ยอมแสดงไขถึงสาวกสมบตั .ิ เมือ่ กลา ว เอกสมย ยอ มแสดงไขถงึ กาลสมบตั ิ. เม่ือกลา ววา ภควา ยอมแสดงไขถึงเทสกสมบตั .ิ ท่มี าของช่อื เมอื งอุกกัฏฐา คําวา อุกฺกา ในคาํ วา อกุ กฺ ฏ าย วหิ รติ น้ี หมายเอาดวงประทปี และเมอื งนนั้ เขาเรยี กวา อุกกฏั ฐา เพราะชาวเมอื งพากันชูคบเพลงิ สรา งแมในเวลากลางคืนดว ยหวังวา วันมงคล ขณะดี ฤกษดีอยา เลยไปเสีย. ทานกลา วอธบิ ายไวว า เพราะเมืองนน้ั พวกชาวเมืองจุดประทีปมดี า มสอ งใหสรา ง. ใกลเมืองชอ่ื อกุ กฏั ฐานัน้ . บทวา \"อกุ กฺ ฏ-ฐาย \" เปนสัตตมีวภิ ตั ติ ลงในอรรถวา ใกล. บทวา วิหรติ นี้ เปนคําแสดงการถึงการพรอ มเพรยี งแหงการอยู ในบรรดาการอยูดวยการผัดเปลย่ี นอิริยาบถ การอยอู ยา งเทพ, การอยอู ยา งพรหม และการอยูอยางพระอรยิ ะ อยางใดอยา งหนง่ึ โดยไมตา งกัน. แตใ นทน่ี ้ี เปน การแสดงการประกอบดว ยอิรยิ าบถอยา งใดอยา งหน่ึง บรรดาอิรยิ าบถ (ทัง้ ๔) คือยนื เดิน น่ัง และนอน. เพราะเหตุน้ัน พระผูม ีพระภาคเจา ประทบั ยืนกด็ ี เสดจ็ ดําเนนิกด็ ี ประทับนง่ั กด็ ี บรรทมกด็ ี ก็พงึ ทราบวา ประทับอยูทงั้ น้ัน. จรงิ อยู

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 35พระผูม ีพระภาคเจา พระองคนนั้ ทรงผอ นคลายความปวดเม่ือยจากอิริยาบถหน่ึงดวยอิรยิ าบถหน่งึ ยอ มทรงบรหิ าร คือยังทรงอัตภาพใหเปน ไปมิใหทรุดโทรม. เพราะฉะนน้ั ทา นจงึ กลาววา ประทับอยู ดงั น้ี. ท่ีมาของปาสุภควนั ในบทวา สภุ ควเน น้ี พงึ ทราบวนิ จิ ฉัย ดังตอไปนี.้ ปาชือ่ วาสภุ คะ เพราะถึงความงาม อธิบายวา เพราะสงา งาม และเพราะมสี ่งิ ท่ีพึงประสงคส วยงาม. กเ็ พราะความสวยงามของปานนั้ ผคู นท้งั หลายจงึพากนั ถอื เอาขา วและนํ้าเปน ตน ไปด่มื กนิ เท่ยี วเลน สนุกสนานอยูในปานั้นนนั่ แลตลอดทงั้ วัน และปรารถนาสง่ิ ท่เี ขาปรารถนาดี ๆ ในทน่ี นั้ วาขอเราทง้ั หลายจงไดลูกชายลกู หญงิ เถิด และสง่ิ ทีพ่ ึงปรารถนาน้นั เขาก็ไดสมปรารถนาทเี ดียว ปา นน้ั ชอ่ื วา สภุ คะ เพราะสงา งาม และเพราะมีสงิ่ ทพ่ี ึงประสงคส วยงาม ดงั พรรณนามาน.ี้ อีกอยางหน่งึ ช่ือวา สุภคะแมเพราะคนสวนมากตดิ ใจ ชื่อวา วนะ (ปา) เพราะอรรถวา สัตวทง้ั หลายชอบใจ คือทาํ ใหส ัตวท ง้ั หลายรักใครดวยคุณสมบัตขิ องตวั มันเองอธิบายวา ใหเกดิ ความนารกั ในตัวเอง ดังนี้. อีกอยางหนงึ่ ชื่อวา วนะ (ปา ) เพราะเรยี กหา อธบิ ายวาเหมอื นเรียกรองปวงสัตวด ว ยเสยี งรอ งของนก มีนกโกกิลาเปนตน ที่เพลดิ เพลินอยูกับกลนิ่ ดอกไมน านาพรรณ และดวยกิ่งกานคา คบใบแกใบออนของตน ไมท ่สี นั่ ไหว เพราะตอ งลมออนวา มาเถิด มากนิ มาใชกันเถดิ . ปาน้ันดวย ถึงความงามดวย ฉะนั้น จงึ ช่อื วา สุภควัน. ในปา สภุ ควันนน้ั . ธรรมดาปา มี ๒ ชนิด คือ ปา ลกู และปาเกิดเอง.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 36ในปา ๒ ชนิดนนั้ ปาปลูก ไดแกป า เวฬุวนั และปาเชตวันเปนตนปา เกดิ เอง ไดแกปา อันธวัน ปามหาวนั และปา อัญชนวันเปนตน .ปา สุภควนั แมน ้ี พงึ ทราบวา เปนปา เกดิ เอง. แมต นรงั ในคํานวี้ า สาลราชมูเล ทา นกเ็ รยี กวา ตน สาละ.สมดังพระผมู พี ระภาคเจา ตรัสไวว า ดกู อ นภกิ ษุทัง้ หลาย ปา สาลวันใหญ ไมไ กลบานหรอื นคิ ม และปา สาลวันใหญน ั้นกด็ าดาษไปดวยตน ละหุง และตรสั วา ระหวา งนางรงั ทง้ั ค.ู แมต นไมโ ตทสี่ ดุ ทา นก็เรยี กวา ตนไมเจา ปา. สมดงั ที่ทา นกลาวไววา ขา แตพระองคผ ูสมมตเิ ทพ ในภาคพน้ื พระราชอทุ ยาน ในแวน แควน ของพระองค มตี นไมใหญห ลายตน มคี าคบตรง เขียวชอุม นา รนื่ รมย. ถึงแมว าตนไมต น ใดตน หน่งึ ก็เรียกตนไมเ จาปาได. สมดังที่พระผูมพี ระภาคเจา ตรสั ไวว า ดกู อนภิกษทุ ้งั หลาย ครง้ั นน้ั แลเมลด็ เถายา นทราย พงึ หลนไปทโี่ คนตน ไมต นใดตน หนง่ึ ดงั นีเ้ ปนตน .แตในท่ีนี้ทานประสงคเ อาตนไมใ หญท ีส่ ุด ชือ่ วา ตนไมเจาปา . อธิบาย ราช ศพั ท สว น ราชศัพท แหงบทวา สาลราชมูเล นนั้ ยอมยังตน ไมนนั้ นัน่ เทยี วใหส าํ เร็จความเปน ตน ไมใ หญท่ีสดุ อยา งประโยคเปน ตนวาดูกอนพราหมณผูตัง้ อยูในธรรม ก.็ . .แหงตน ไทรใหญทีย่ นื ตนอยา งมัน่ คง แมใ นทอ่ี นื่ . ในคําวา สาลราชมเู ล นั้น แยกออกเปน สมาส๒ อยาง (ฉัฏฐตี ปั ปรุ สิ สมาสวา ) สาลาน ราชา (ราชาแหงตน ไม

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 37ท้งั หลาย) เพราะเหตนุ ้ัน จงึ ช่อื วา สาลราชาบา ง และเปน (วเิ สสน-บพุ พบทกัมมธารยสมาสวา ) สาโล จ โส เชฏกฏเ น ราชา จ)ตน สาละนัน้ ดวย เปน ราชา เพราะหมายความวา ใหญท ่ีสุดดวย เพราะเหตุนัน้ จึงชือ่ วา สาลราชาบาง. บทวา มลู  แปลวา ใกล. เพราะวามูลศัพทน้ี ใชใ นอรรถวา ใกลโ คน ในประโยคมอี าทิวา บุคคลพึงถอนโคน โดยทีส่ ดุ แมมาตรวา ลําตน แฝก. มูลศัพท ใชใ นเหตุทไี่ มทวั่ ไป ในประโยคเปนตน วา ความโลภ เปนรากเหงาของอกศุ ล อนึง่มลู ศัพท ใชในอรรถวา ใกลในประโยคเปน ตน วา ในเวลาเท่ยี งวันเงาทบั ตวัดวยเหตุทีเงา (ของตน ไม) จะทับตวั ในเวลาเทย่ี งวัน และใบไมหลนในเวลาสงดั ลม เงาก็จะทบั ตน ไม ใบไมกจ็ ะหลน ใกลตนไม. แตในที่น้ีมูลศพั ททานประสงคเอาอรรถวา สมปี ะ (ใกล) เพราะฉะนน้ั พงึทราบเน้อื ความในคาํ วา สาลราชมูเล น้ี อยางนีว้ า ในท่ใี กลแหงตน รงั ใหญ. ในขอนั้น พงึ มคี ําถามวา ถา วา พระผมู พี ระภาคเจาประทับอยูในเมืองอุกกัฏฐากอ นไซร กไ็ มค วรกลาววา ทใี่ กลตนรังใหญในปาสภุ ควนั ถาวา ประทบั อยูทใี่ กลตนรงั ใหญใ นปา สุภควันนั้นไซร ก็ไมควรกลา ววา ในเมอื งอุกกฏั ฐา. เพราะวา พระองคไมอ าจจะประทับอยูคราวเดียวกนั ในท่ี ๒ แหงได ตอบวา กแ็ ลขอ นั้น ไมพงึ เหน็ อยา งนี้.เราทงั้ หลายไดกลา วไวแลว มใิ ชห รือวา สตั ตมีวภิ ตั ติ ลงในอรรถวา ใกล.เพราะฉะนั้น ฝงู โค เม่อื เทยี่ วไปใกลแมน า้ํ คงคาและยมุนาเปนตนยอ มถกู เรยี กวา เท่ียวไปใกลแ มน ํา้ คงคา ใกลแ มนํ้ายมนุ าฉันใด แมใ นที่นก้ี ็ฉันน้นั คือ พระผูมพี ระภาคเจา เมอื่ ประทบั อยใู นปา สุภควันใกลเมอื งอกุ กัฏฐา (และ) ในท่ใี กลตนรงั ใหญ ทานกเ็ รียกวา ประทบั อยู

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 38ใกลต น รังใหญ ในปาสุภควนั ใกลเมืองอกุ กัฏฐา ดงั น้ี. ก็คําวา อกุ กฺ ฏาเปน คํามคี วามหมายบงถึงโคจรคาม. ถงึ คําวา สภุ ควน เปนคาํ มคี วามหมายบง ถึงสถานทอ่ี ยทู เี่ หมาะแกบ รรพชติ ใน ๒ คาํ นั้น ทานพระอานนทแ สดงการทรงทาํ ความอนุเคราะหต อคฤหัสถข องพระผมู พี ระภาค-เจา ดวยการระบถุ ึงเมืองอกุ กัฏฐา แสดงการทรงทําความอนเุ คราะหตอบรรพชิต ดว ยการระบุถงึ ปาสุภควัน. อนงึ่ ทานพระอานนทแ สดงการเวน อัตตกลิ มาถานโุ ยค โดยทรงรบัปจจยั ดวยคําตน (อกุ กฺ ฏา) แสดงการเวน กามสขุ ลั ลิกานุโยค โดยทรงละวัตถกุ ามดว ยคาํ หลงั (สุภควน ) ทานแสดงพระวิริยะในการทรงแสดงพระธรรมดว ยคําตน . แสดงพระอัธยาศยั ทีน่ อมไปในวเิ วกดวยคําหลงั . แสดงการเขา ถงึ พระกรณุ าคุณดวยคาํ ตน. การเขา ถึงพระปญ ญาคณุดวยคาํ หลัง. แสดงความทีพ่ ระองคมพี ระอัธยาศยั ทนี่ อมไปในการยงั ประโยชนเก้ือกลู และความสขุ ใหสาํ เรจ็ แกส ัตวท้งั หลายดวยคาํ ตน. แสดงความเปนผูไ มหวังผลตอบแทนในการทําประโยชนเ กือ้ กลู และความสขุ แกผอู ่ืนดวยคาํ หลัง. แสดงการประทับอยูอ ยา งสุขสาํ ราญ เสียสละความสุขท่ีชอบธรรมเปน เครื่องหมายดว ยคาํ ตน . แสดงการประทับอยูอยา งสุขสาํ ราญ มกี ารหมั่นประกอบในอุตตรมิ นสุ สธรรมเปน เคร่อื งหมายดว ยคําหลัง. แสดงความเปน ผมู อี ปุ การะมากแกมนษุ ยท ้ังหลายดวยคําตน.แสดงความเปนผมู อี ุปการะมากแกเ ทวดาทัง้ หลายดวยคาํ หลงั . แสดงความท่ีพระองคอ ุบตั ิในโลกแลวเปน ผเู จริญพรอม (ทกุ ดาน) ในโลกดวยคาํ ตน. แสดงความเปนผูไมตดิ อยูก ับโลกดวยคาํ หลัง. ทานพระอานนทแสดงการยงั ประโยชนทเี่ ปนเหตใุ หพระผูมีพระภาคเจาเสด็จอบุ ตั ิ

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 39ข้นึ น้ันใหส ําเรจ็ ดวยคําตน เพราะบาลวี า ดกู อ นภกิ ษุท้งั หลายบุคคลเอก เมอ่ื อบุ ัตขิ น้ึ ในโลก ยอ มอุบตั ขิ น้ึ เพอ่ื ประโยชนสขุ แกชนมาก เพ่อื ความอนเุ คราะหแกชาวโลก เพื่อประโยชนสขุ แกเ ทวดาและมนุษยท ง้ั หลาย, บุคคลเอกคอื ใคร คอื พระตถาคตเจา ผเู ปนพระอรหนั ต ตรัสรเู องโดยชอบ, แสดงการประทับอยอู ันสมควรแกสถานทที่ พ่ี ระผูมพี ระภาคเจา เสดจ็ อุบตั ิข้นึ ดวยคาํ หลัง. พึงทราบการประกอบความในคําวา ยทตฺถ ภควา อุปปฺ นฺโนตทนุรูปวิหาร นนั้ โดยนยั เปนตนวา พระผมู ีพระภาคเจา เสด็จอุบตั ิขึน้ ท่ีเปน โลกียและโลกุตตระ คอื ครง้ั แรกประสตู ิท่ีลมุ พินวี ัน คร้ังท่ี ๒ตรัสรทู ีค่ วงไมโ พธ์ิ เพราะเหตุน้ัน พระอานนทเถระจึงแสดงทป่ี ระทบัสําหรบั พระผูมีพระภาคเจา นนั้ ในปา ท้ังหมด. บทวา ตตรฺ เปน บทแสดงถงึ สถานทีแ่ ละเวลาก อธิบายวา พระผู-มพี ระภาคเจาประทับอยูใ นสมยั ใด พระอานนทเถระแสดงสถานที่และเวลานนั้ วา ในสมัยน้ัน และประทบั อยใู นทีใ่ กลตน รงั ใหญใด ในทใ่ี กลตน รงั ใหญน้นั อีกอยา งหนึ่งยอมทรงแสดงในสถานท่แี ละเวลาที่ควรแสดง.จรงิ อยู พระผมู พี ระภาคเจา ยอมไมท รงแสดงธรรมในสถานทีห่ รือเวลาทไ่ี มเ หมาะ ก็ในขอนมี้ คี าํ เปนตน วา ดกู อ นพาหยิ ะ เวลานี้ยังเปนเวลาท่ไี มส มควรนะ ดังนี้ เปนเคร่อื งสาธก. ศพั ทว า โข เปน นิบาต ลงในอรรถวา ปทปรู ณมตั ตะ (สกั วา เปนเครอ่ื งทําบทใหเตม็ ) บาง ในอรรถวา อวธารณะ (หามความอน่ื ) บาง ในอรรถวา อาทกิ าละ(กาลอนั เปนเบ้อื งตน) บาง. ภควา เปน บทแสดงถงึ วา พระผูมพี ระ-ภาคเจาทรงเปน ครขู องโลก.

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 40 บทวา ภิกขฺ ุ เปน บทกลาวถงึ บุคคลที่ควรจะไดฟงพระเทศนา.อกี อยางหนง่ึ ในบทวา ภกิ ขฺ ุ น้ี พงึ ทราบความหมายของคําโดยนัยเปนตน วา ช่อื วา ภกิ ขุ เพราะอรรถวา เปน ผขู อ คือ ช่ือวา ภกิ ขุเพราะอรรถวา เขาถงึ การเทีย่ วไปเพือ่ ภกิ ษา. บทวา อามนเฺ ตสิ แปลวา เรยี ก คอื ไดพดู ดว ย (แต) ในที่นี้มีความหมายอยา งนี้วา เตือนใหร ูสกึ (สวน) ในทีอ่ นื่ ยอ มลงในอรรถวา ญาปนะ (ใหท ราบ) บา ง สมจรงิ ดงั ทพ่ี ระผมู ีพระภาคเจาตรสั ไววา ดกู อนภิกษทุ ั้งหลาย เราตถาคตขอเตือนเธอทง้ั หลายดูกอ นภิกษุทง้ั หลาย เราตถาคตขอประกาศใหเธอทั้งหลายทราบ ดงั น้ี.ลงในอรรถวา เรยี ก บาง สมจริงดงั พระองคตรสั ไววา ดกู อนภกิ ษุเธอจงมา จงไปเรยี กพระสารีบตุ รมาตามคําของเราตถาคต. บทวา ภิกฺขโว เปนบทแสดงอาการเรยี กมา จริงอยู คาํ นนั้พระผูมพี ระภาคเจาตรสั ไว เพราะสาํ เร็จมาแตการประกอบคณุ คือความเปนผมู ีปกตขิ อ (ของภกิ ษุเหลาน้นั ) ก็นกั ศพั ทศาสตรท ้งั หลายสําคญัอยวู า ภกิ ษุเปนผปู ระกอบดวยคณุ คือความเปน ผขู อเปน ปกตบิ า ง ชอ่ื วาเปน ผปู ระกอบดว ยคณุ มีความเปน ผูขอเปน ธรรมดาเปน ตน บาง เปน ผูประกอบดว ยคุณ คอื ความเปนผมู ีปกติกระทําคําอนุโมทนาวา \"สาธุ\"ในการขอบา ง. กด็ วยคําที่สําเร็จจากการประกอบดวยคณุ เชน ความเปนผมู ปี กติขอเปนตน ของภิกษเุ หลา นั้น น้นั ชอื่ วา พระผูม พี ระภาคเจา ประกาศจริยาวตั ร (ของภกิ ษเุ หลาน้ัน) ท่คี นชน้ั สงู และคนช้ันตํ่าคนุ เคยกนั แลว(เปน การ ) บําราบความเปน ผเู หอเหิมและความหดหูใจ (ของพวกเธอ)

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 41พระผมู พี ระภาคเจาตรัสเรยี กภกิ ษเุ หลา นั้นใหห ันหนามาหาพระองคดวยพระดาํ รัสท่ีมกี ารทอดพระเนตรดูดว ยพระหฤทยั ทเี่ ยอื กเยินดว ยกระแสแหงพระกรุณาเปน เบือ้ งหนา ทรงใหภ ิกษุเหลา น้นั เกิดความประสงคจ ะฟงดวยพระดาํ รัสทีแ่ สดงความท่ีพระองคป ระสงคจ ะตรสั สอนน้นั น่นั แล. และทรงประกอบภิกษเุ หลานัน้ ไว แมใ นการต้งั ใจฟง ดวยดีดว ยพระดํารสั ทที่ รงประสงคจ ะเตือน ( ภกิ ษทุ ้ังหลาย) ใหร สู ึกน้ันน่ันแล เพราะคณุ สมบตั ิแหงหลกั คําสอนเกย่ี วเนือ่ งอยกู ับการตง้ั ใจฟงดวยดี. ถา หากจะมคี าํ ถามสอดเขามาวา เกราะเหตไุ ร เมื่อเทวดาและมนษุ ยเหลา อืน่ มอี ยู จงึ ตรสัเรียกภิกษทุ ั้งหลายเหลานัน้ มา. ตอบวา เพราะภิกษุทัง้ กลาย เปนผูเ จรญิทีส่ ุด ประเสริฐทส่ี ดุ อยูใกล และอยพู รอ มเพรียงกันตลอดเวลา.อธิบายวา พระธรรมเทศนาของพระผมู พี ระภาคเจา ท่ัวไปแกบรษิ ทัทกุ เหลา และภกิ ษทุ ้งั หลาย ช่อื วา เจริญที่สดุ ในบรษิ ัท เพราะเปน ผูเกิดข้นึ กอ นบริษทั อ่ืน ชื่อวา ประเสริฐท่สี ดุ เพราะมุง ความเปน บรรพชติเปน เบอื้ งหนา ประพฤตคิ ลอ ยตามอยา งพระศาสดา และรับเอาคาํ ส่ังสอนทง้ั สิ้น ช่อื วา อยูใกล เพราะเมือ่ น่งั อยใู นทีน่ ั้น ชือ่ วาอยูในสํานักของพระศาสดา ช่ือวาพรอมเพรยี งกันอยูท กุ เมอื่ เพราะเทย่ี วไปใกลสาํ นกัพระศาสดา. อกี อยา งหนง่ึ ภกิ ษุเหลา นนั้ ชอื่ วาเปนภาชนะแหง พระธรรม-เทศนา เพราะใหเ กดิ การปฏิบตั ิตามท่พี ระผูม ีพระภาคเจาทรงพราํ่ สอนและเพราะเปนบคุ คลพเิ ศษ อน่ึง เทศนาท่พี ระผูมีพระภาคเจา ทรงแสดงเฉพาะ เจาะจง ภกิ ษุบางพวกเทาน้ัน เพราะฉะน้ัน พระองคจ ึงตรสั เรยี กภกิ ษเุ หลานนั้ มา ดวยอาการอยางน้.ี ในขอนน้ั พงึ มีคําถามสอดเขามาวา ก็เพ่อื ประโยชนอ ะไร พระผูมพี ระภาคเจาเมือ่ จะทรง

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 42แสดงธรรม จงึ ทรงเรยี กภกิ ษุทง้ั หลายมากอน ไมท รงอเสดงธรรมเลยทีเดียว ? ตอบวา เพอื่ ใหเกดิ สติ เพราะวา ภิกษทุ งั้ หลายกาํ ลงั นัง่ คิดเรื่องอน่ื อยูบา ง นั่งใจลอยอยบู าง นัง่ พิจารณาธรรมอยูบาง นัง่ มนสกิ ารกรรมฐานอยบู า ง เม่อื พระผูมีพระภาคเจา ไมตรสั เรยี กภกิ ษุเหลานั้น(กอนแลว ) แสดงธรรม ภกิ ษุเหลา นนั้ ไมอาจจะกําหนดไดวา พระธรรมเทศนาน้ี มอี ะไรเปน เหตุ เปนปจ จัย พระองคท รงแสดงเพราะเกดิเหตุอะไรขึ้น พึงรบั เอาผิด หรอื วา รบั เอาไมไ ดเลย เหตุนน้ั เพื่อเปนการเตือนสติภิกษเุ หลาน้ัน พระผมู พี ระภาคเจาจงึ ตรสั เรียกภกิ ษทุ ัง้ หลายมากอนแลวแสดงธรรมในภายหลงั . คาํ วา ภทนเฺ ต น่ัน เปนคําแสดงความเคารพ หรือเปนการถวายคําตอบแดพระศาสดา อีกอยา งหนง่ึ ในเรอ่ื งนี้ พระผมู พี ระภาคเจาเมอ่ื ตรสั วา ภกิ ขฺ โว ชอื่ วาตรสั เรียกภกิ ษเุ หลา นน้ั มา ภิกษุเหลา นั้นเมือ่ ทลู วา ภทนฺเต ชอ่ื วา ตอบรบั พระผูมีพระภาคเจา. อน่งึ พระผูม-ีพระภาคเจาทรงประทานคาํ เรยี กเฉพาะวา ภกิ ฺขโว ภิกษทุ งั้ หลายถวายคาํ ตอบวา ภทนเฺ ต. บทวา เต ภิกขฺ ู หมายเอาพวกภกิ ษุท่ีพระผูมพี ระภาคเจาตรสัเรยี กมา. บทวา ภควโต ปจฺจสฺโสสุ ความวา ( ภกิ ษเุ หลา นน้ั ) ทูลรบัพระพุทธฎกี า อธบิ ายวา หนั หนามาฟง คอื นอมรับ ไดแกท ูลรับ. บทวา ภควา เอตทโวจ ความวา พระผูมพี ระภาคเจาไดตรัส

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 43สูตรท้ังสิ้นนัน้ คอื ทจี่ ะพึงตรัสในบดั น้.ี ก็นิทานพจนใด ท่ีประดบั ประดาดว ยกาละ เทศะ ผูแสดง เรือ่ งราวบรษิ ทั และประเทศ เหมอื นทา น้ําอันมีภมู ภิ าคขาวสะอาดเดยี รดาษดวยเมล็ดทรายคลายสุธาดลอนั เกลอ่ื นกลนไปดวยแกวมกุ ดา มบี นั ไดอันพิลาสรจนาดวยแผนศิลาทขี่ ัดไวจ นไรร าคี เพื่องา ยตอการลงสูสระโบกขรณที ่ีสลา งไปดว ยดอกบัวเขยี ว มีนํ้าใสสะอาดรสจดื สนทิ เหมอื นบนั ไดอันมีช้ันละเอียดออนสาํ เร็จดว ยงาชา ง งามรงุ เรอื งเกิงแตรัศมีของพวงแกวมณีท่รี อยดวยลวดทองคาํ เพอ่ื สะดวกตอ การกาวขนึ้ สูพระมหาปราสาท มฝี าจดั ไดสมสวน แลกัน้ ดว ยไพทีอันวิจิตรท่ีมอี งค ( ดูเสมือน) จะเคลื่อนไหวได เสมอื นมปี ระสงคจะใหสูงเสยี ดทางเดนิ ของดวงดาว เหมือนมหาทวารทมี่ บี านกวา งใหญอ นั ติดตงั้ ไวดแี ลว เพรศิ แพรวเรอื งรองดวยทองเงินมณี มุกดา และแกว ประพาฬเปน อาทิ เพ่ือสะดวกตอ การเขาไปสคู ฤหาสนอัน โสภิตไปดว ยอสิ สรยิ สมบัติ อนั โอฬาร เปน สถานขวกั ไขว ไปดวยผูคนท่ีพูดจาหัวเราะขยั เสยี งอนั ไพเราะประสานกับเสยี งกระทบของกําไลทองท่ีคลองไวเ ปน ระเบยี บ อันพระอานนทเถระเจากลาวไวแ ลว การพรรณนาความแหง นิทานพจนนนั้ เปน อันจบบรบิ ูรณ ดว ยประการฉะน.้ี เหตเุ กิดพระสตู ร ๔ อยา ง บัดน้ี ถงึ ลําดบั โอกาสที่จะพรรณนาพระสตู รท่พี ระผูม พี ระภาคเจาทรงยกข้นึ แสดงโดยนัยมอี าทิวา สพพฺ ธมฺมมูลปรยิ าย ดงั น.้ี กก็ ารพรรณนาพระสตู รนี้ เพราะเมือ่ ไดพ ิจารณาเหตุทีท่ รงยกพระสูตรขนึ้ แสดงแลว จึงกลา วยอ มแจม แจง ฉะนัน้ ขาพเจา จกั วิจารณเหตุทท่ี รงยก

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 44พระสูตรขึ้นแสดงกอ น อธิบายวา เหตทุ ี่ทรงยกพระสูตรข้ึนแสดงมี ๔ประการ คอื ๑. อัตตัชฌาสยะ เปนไปตามพระอัธยาศยั ของพระองค ๒. ปรัชฌาสยะ เปน ไปตามอธั ยาศัยของผูอ ื่น ๓. ปุจฉาวสิกะ เปนไปดวยอํานาจการถาม ๔. อตั ถุปปตตกิ ะ เปนไปโดยเหตทุ เี่ กดิ ขึน้ ในบรรดาเหตุ ๔ ประการนนั้ พระสูตรเหลาใดทค่ี นอ่นื มิไดทลูอาราธนา พระผูมีพระภาคเจา ตรัสเทศนาโดยพระอธั ยาศยั ของพระองคแตลาํ พังอยา งเดียวมอี าทิอยา งนคี้ ือ อากังเขยยสตู ร วัตถสูตร มหาสติ-ปฏ ฐานสตู ร มหาสฬายตนวภิ งั คสตู ร อริยวังสสูตร สวนแหงสมั มัป-ปธานสตู ร สวนแหงอิทธิบาท อินทรีย พละ โพชฌงค และมรรคพระสูตรเหลานนั้ ชอ่ื วา มเี หตทุ ี่ทรงยกข้ึนแสดงเปน ไปตามอัธยาศัยของพระองค. อนึ่ง พระสตู รเหลา ใด ที่พระผมู พี ระภาคเจา ทรงเล็งดอู ธั ยาศยัความพอใจ ความชอบใจ อภินิหาร และภาวะทจ่ี ะตรสั รไู ดข องชนเหลา อื่นอยางอื่นวา ธรรมะบม วมิ ุตขิ องราหลุ แกก ลา แลว ถา กระไร เราตถาคตพึงแนะนาํ ราหลุ ในอาสวักขยธรรมใหส งู ขึ้น ดงั น้ี ( เปน ตน )แลวจึงตรัสดว ยอาํ นาจอธั ยาศยั ของผอู นื่ (นน้ั ) ตัวอยา งเชน จลุ ล-ราหโุ ลวาทสูตร มหาราหุโลวาทสูตร ธมั มจักกปั ปวัตตนสูตร ธาตุ-วภิ ังคสตู ร พระสตู รเหลา นน้ั ช่อื วา มีเหตทุ ที่ รงยกขนึ้ แสดง เปนไปตามอัธยาศัยของผอู ืน่ . อนง่ึ พระสตู รเหลาใด ทีเ่ หลา สตั วท ้งั กลายมอี าทอิ ยา งนคี้ อื บริษัท ๔

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 45วรรณะ ๔ นาค ครฑุ คนธรรพ อสูร ยกั ษ ทา วมหาราช เทวดาชัน้ ดาวดงึ ส เปนตน และทาวมหาพรหมพากันเขา ไปเฝาพระผูมพี ระ-ภาคเจา แลวทลู ถามปญ หาโดยนัยมีอาทิวา ขาแตพ ระองคผูเจริญ ท่ีเรียกวา โพชฌงค โพชฌงค ดงั น้ี ขาแตพระองคผูเจริญ ทเี่ รยี กวานิวรณ นวิ รณ ดังนี้ ขาแตพระองคผเู จริญ อุปาทานขันธ ๕ เหลา น้ีหนอแล ในโลกน้ี อะไรเปน ทรพั ยเครอื่ งปลื้มใจท่ีประเสริฐสุดของคนเมื่อถกู ถามอยา งนแี้ ลว พระผูมพี ระภาคเจาไดตรสั เทศนา มีโพช-ฌงคสงั ยุต เปนตน กห็ รือพระสตู รแมอ น่ื เหลา ใด มเี ทวดาสงั ยุต มาร-สงั ยตุ พรหมสังยุต สักกปญ หสตู ร จุจลลเวทลลั สตู ร มหาเวทัลลสตู รสามัญญผลสูตร อาฬวกสูตร สจู โิ ลมสตู ร ขรโลมสตู ร เปนตน พระสูตรเหลา นนั้ ชือ่ วามีเหตุทีท่ รงยกขึ้นแสดง เปนไปดว ยอํานาจการถาม. อนง่ึ พระสูตรเหลาน้นั ใด ท่พี ระผมู พี ระภาคเจา ทรงอาศยั เหตุ-การณท ี่เกิดขน้ึ ตรสั เทศนา ตัวอยา งเชน ธัมมทายาทสตู ร จุลลสหี นาทสูตรจนั ทูปมสตู ร ปุตตมังสปู มสตู ร ทารุกขนั ธปู มสูตร อัคคิกขันธุปมสตู รเผณปณ ฑูปมสตู ร ปารฉิ ตั ตกปู มสูตร พระสูตรเหลานัน้ ชอื่ วามีเหตุท่ีทรงยกขน้ึ แสดง เปน ไปโดยเหตทุ เ่ี กิดข้นึ . ในบรรดาเหตุที่ยกขน้ึ แสดง๙ ประการ ดงั พรรณนามานี้ มลู ปริยายสตู รนี้ มเี หตุที่เกดิ ข้ึนแสดงเปนไปโดยเหตทุ ีเ่ กิดขน้ึ . ดว ยวา มลู ปริยายสตู รนี้ พระผมู พี ระภาคเจาทรงยกขนึ้ แสดง ในเพราะเหตุทเี่ กิดขนึ้ ในเพราะเพตุทีเ่ กงิ ขน้ึ อยางไร ?ในเพราะมานะท่เี กิดข้นึ เพราะอาศยั ปริยตั .ิ

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 46 มานะเกดิ เพราะปรยิ ัติ ดงั ไดสดบั มา พราหมณ ๕๐๐ คน เรยี นจบไตรเพท ภายหลงัไดฟง พระธรรมเทศนาของพระผูมีพระภาคเจา เมอ่ื เหน็ โทษในกามท้ัง-หลาย เหน็ อานสิ งสใ นการออกบวช จงึ ออกบวชอยูใ นสํานักของพระผมู ี-พระภาคเจา ตอกาลไมนานเลย กเ็ รยี นเอาพระพุทธพจนท ้งั หมดเพราะอาศัยการศกึ ษาเลาเรียน จึงเกดิ มานะขนึ้ วา พวกเรารูพระพทุ ธพจนทพี่ ระผมู พี ระภาคเจาตรสั ไวพลนั ทเี ดียว เพราะวา พระผมู พี ระภาคเจาจะไมต รัสเรอ่ื งอะไร ๆ นอกเหนอื จากลงิ ค ๓ บท ๔ และวภิ ตั ติ ๗ก็เม่ือพระองคตรสั อยา งน้ี ข้นึ ช่อื วา บททเ่ี ปนเง่ือนงาํ (ไมเขา ใจ) สําหรบัพวกเรายอ มไมม ี ดังน.ี้ ภกิ ษเุ หลา นัน้ ไมมคี วามเคารพในพระผูมีพระ-ภาคเจา จําเดมิ แตน ัน้ ก็ไมไ ปอุปฏ ฐากพระผูม พี ระภาคเจา บาง ไมไ ปฟง ธรรมเปน ประจําบาง. พระผมู พี ระภาคเจา ทรงทราบวารจติ นนั้ ของภิกษุเหลานน้ั ทรงดาํ รวิ า ภิกษเุ หลานี้ ยงั ถอนตะปูคือมานะไมไ ด ก็ไมควรเพอ่ื ทาํ ใหแ จงมรรค หรือผล ทรงกระทํามานะทีเ่ กิดขน้ึ เพราะอาศัยการเลา เรยี นสตุ ะของภกิ ษุเหลานัน้ ใหเปนตนเหตเุ กิดเรอื่ ง จงึ เรม่ิ การแสดงธรรมวา พระผูมีพระภาคเจา เปนผูฉลาดในการแสดงมูลปริยาย-สตู รแหงธรรมท้งั ปวง เพ่อื จะหลกั เสยี ซ่ึงมานะ (ของภิกษเุ หลานนั้ ) ดงั น.้ี ความหมายของมูลปริยายสตู รและธรรมมะ บรรดาบทเหลาน้นั บทวา สพฺพธมฺมมูลปรยิ าย แปลวา พระสูตรวา ดว ยเหตุทเ่ี ปนมลู ฐานแหงธรรมทง้ั ปวง. บทวา สพเฺ พส แปลวา

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 47ไมมีสวนเหลอื จรงิ อยู ศพั ทวา สัพพะ นี้ บง ถึงความไมมีสวนเหลือ.ศัพทวา สพั พ น้นั ยอมแสดงถงึ สิง่ ท่เี กยี่ วเนือ่ งกนั ไมใ หเ หลือ เหมอื นอยา งในประโยคเปน ตนวา รูปทงั้ ปวงไมเที่ยง เวทนาทัง้ ปวงไมเที่ยงในบรรดาธรรมทเ่ี กีย่ วเนอื่ งในกายของตนทงั้ หมด ดังน.้ี สวนศัพทว า ธมั มะ นี้ ยอ มปรากฏในศัพทเปนตน วา ปริยตั ติสจั จะ สมาธิ ปญ ญา ปกติ สภาวะ สญุ ญตา ปญุ ญะ อาปต ติ และเญยยะ. จริงอยู ศัพทวา ธมั มะ ยอมปรากฏในอรรถวา ปรยิ ตั ติ ดงั ในประโยคเปน ตน วา ภิกษใุ นพระธรรมวินยั ยอมเรียนธรรม คอื สุตตะเคยยะ ดังน้ี. ปรากฏในอรรถวา สัจจะ ตังในประโยคเปนตนวา พระธรรมอนั บัณฑิตเห็นแลว คือรแู ลว ดังนี้. ปรากฏในอรรถวา สมาธิ ดังในประโยคเปนตน วา พระผมู ี-พระภาคเจา เหลานน้ั มธี รรมอยางนี้. ปรากฏในอรรถวา ปญญา ในประโยคเปน ตน วา ดูกอนพญาวานร ทา นผใู ดมีธรรม ๔ เหลานี้ คอื สัจจะ ธรรมะ ธิติ และจาคะ ดจุ ทาน ทา นผนู นั้ ยอ มกา วลวง (ไมตกอยู ) ในอาํ นาจศัตรู ดงั น้.ี ปรากฏในอรรถวา ปกติ ในประโยคเปน ตน วา มคี วามเกดิ เปนธรรมดา มีความแกเ ปนธรรมดา ดงั นี.้ ปรากฏในอรรถวา สภาวะ ในประโยคเปนตน วา กศุ ลธรรมดังน้.ี

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 48 ปรากฏในอรรถวา สญุ ญตา ในประโยคเปนตน วา ก็ในสมัยน้นั แล พระธรรมท้ังหลาย ยอ มมี ดงั น.้ี ยอมปรากฏในอรรถวา ปญุ ญะ (บญุ ) ในประโยคเปน ตน วาพระธรรมท่ีประพฤติดีแลว (สะสมไวดแี ลว ) ยอมนาํ สขุ มาให ดงั นี้. ยอ มปรากฏในอรรถวา อาปต ติ ในประโยคเปน ตนวา ธรรมทง้ั -หลายทีเ่ ปนอนิยต ๒ ประการ ดงั น้.ี ปรากฏในอรรถวา เญยยะ ในประโยคเปน ตน วา พระธรรมทัง้ -ปวง ยอมมาสคู ลอง ในพระญาณของพระผูม พี ระภาคเจา โดยอาการทั้งปวง ดงั นี.้ แตใ นท่ีน้ี ธมั มะศัพทน ี้ ยอ มเปน ไปในอรรถวา สภาวะ ในคําวา ธรรมน้นั มอี รรถพจนดังนีว้ า สภาวะเหลา ใดยอมทรงไวซ งึ่ ลักษณะของตน เหตนุ นั้ สภาวะเหลานน้ั ช่ือวา ธรรมะ. มูล ศัพท ทา นกลา วไวพสิ ดารดว ยทีเดยี ว. แตในที่นมี้ ลู ศพั ทนี้พึงทราบวา ลงในอรรถวา เหตุท่ไี มท่ัวไป. ปริยาย ศพั ท ยอ มลงในอรรถวา เทศนา ดังในประโยคเปนตนวา ทา นจงจาํ พระสตู รนั้นวา มธุปณฑปรยิ ายสูตร ดงั น้ี. ปรยิ ายศัพท ลงในอรรถวา การณะ (เหต)ุ ดังในประโยคเปนตน วา พระสมณโคดมผเู ปนอกริ ยิ วาที เพือ่ ตรัสโดยชอบ พึงตรสักะเราโดยเหตุใด ดกู อ นพราหมณ เหตุน้นั แล มีอยู ดังน.ี้ ลงในอรรถวา วาระ ในประโยคเปน ตน วา ดูกอนอานนทวันนเ้ี ปนวาระของใครหนอแล เพ่ือจะกลา วสอนนางภิกษุณที งั้ หลายดังน้.ี

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 49 แตใ นที่นี้ (ปริยายศพั ทน ้ัน) ยอ มลงสูในอรรถวา การณะบางเทศนาบาง. เพราะฉะน้นั ปรยิ ายศพั ท ในคํานว้ี า สพพฺ ธมฺมมลู ปรยิ ายดงั นี้ พึงทราบอยางนีว้ า การณะ ท่ีรูก นั วา เหตุท่ีไมท วั่ ไปแกธ รรมทง้ั -ปวง หรือวา เทศนา คือ การณะ (เหตุ) แหง ธรรมทง้ั ปวง ดังนี.้ อนงึ่ สภาวธรรมทง้ั หลาย แมท ่ีเปนในภูมิ ๔ ไมพ งึ เขา ใจวาชื่อวา ธรรมทงั้ ปวง เพราะเหตุที่สูตรนัน้ มีเนอื้ ความที่จะตอ งแนะนํา แตสภาวธรรมทเี่ ปนไปในภมู ิ ๓ เทา น้นั ท่นี ับเนอื งในสักกายทฏิ ฐิ พึงเขาใจวา ธรรมท้งั ปวง โดยไมม สี วนเหลอื . ในขอ นีม้ ีการอธบิ ายความดังวามานี้แล. หลักการใช โว ศัพท โว ศัพท ในบทวา โว นี้ ยอ มใชในปฐมาวิภัตติ ทตุ ยิ าวภิ ัตติตติยาวิภตั ติ จตุตถวี ิภตั ติ ฉฏั ฐวี ิภตั ติ และปทปูรณะ (ทาํ บทใหเต็ม).อธิบายวา โว ศพั ท ใชใ นปฐมวภิ ตั ติ ดงั ในประโยคเปน ตนวา ดกู อ นอนรุ ุทธะ ก็เธอทั้งหลาย ยงั เปน ผสู ามคั คี บนั เทงิ อยู ไมโ กรธกันอยูหรือ ดังนี.้ ใชใ นทตุ ิยาวิภัตติ ดงั ในประโยคเปนตนวา ดูกอนภิกษทุ ง้ั หลายพวกเธอจงไป เราตถาคตขอประฌามพวกเธอ ดังน.ี้ ใชในตตยิ าวิภัตติ ดังในประโยคเปนตนวา อนั พวกเธอไมควรอยูในสาํ นักของเราตถาคต ดังน.ี้ ใชในจตตุ ถีวิภตั ติ ดังในประโยคเปน ตนวา ดกู อนภกิ ษุทง้ั หลาย

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 50เราตถาคต จกั แสดงวนปตถปริยายสตู รแกพ วกเธอ ดงั น้.ี ใชใ นฉัฏฐวี ภิ ัตติ ดงั ในประโยคเปน ตนวา ดูกอนสารีบตุ ร เละโมคคัลลานะ นเี้ ปนสภุ าษิตของเธอท้ังปวง ดังน้ี. ใชใ นอรรถวา สักวา ทําบทใหเ ต็ม ดังในประโยคเปน ตน วา ก็พระอริยะเหลาใดมกี ายกรรมบรสิ ุทธิ์ ดังน.้ี แตใ นทีน่ ้ี โว ศพั ทน้ีพงึ ทราบวาใชในจตตุ ถวี ภิ ัตติ. บทวา ภกิ ขฺ เว เปน การตรัสเรียกภิกษทุ ่อี ยูเฉพาะพระพักตรซ้าํ อีกดว ยการใหรบั ฟง . บทวา เทเสสสฺ ามิ เปนการเตือนใหรูว าจะแสดงธรรม. อธิบายไวดงั นีว้ า ภกิ ษุทั้งหลาย เราจักแสดงมลู เหตุแหง ธรรมท้ังปวงแกเธอท้ังหลาย, เราจักแสดงเทศนาอนั เปน ตัวเหตโุ ดยนยั ท่ี ๒ แกพวกเธอ ดังน้.ี สองบทวา ต สุณาถ ความวา เธอท้ังหลายจงฟง ใจความน้ัน คอื เหตนุ นั้ ไดแกเ ทศนานน้ั ที่เราจะกลา วอย.ู ก็ ๒ บทน้ีวาสาธกุ  สาธุ ในคํานว้ี า สาธกุ  มนสกิ โรถ ดังน้ี มีใจความอนั เดียวกนั . หลักการใช สาธุ ศพั ท อนงึ่ สาธุ ศัพทน ้ี ใชในบททั้งหลายเปนตน วา อายาจนะ(ออ นวอน ) สมั ปฏิจฉนะ (รบั ) สัมปหังสนะ (ราเริง) สนุ ทระ(ด)ี และทฬั หีกรม (ทาํ ใหม ่นั ). อธิบายวา :- สาธุ ศัพท ใชใ นอรรถวา ออ นวอน ดงั ในประโยคเปน ตน วาขา แตพระองคผูเ จริญ ขา พระองคข อวโรกาส ขอพระผมู ีพระภาคเจาจงทรงแสดงพระธรรมแกขาพระองค โดยสังเขป ดังน.้ี ใชในอรรถวา รับ ดงั ในประโยคเปน ตน วา ภกิ ษทุ ั้งหลายเหลานนั้ แล ชน่ื ชม